Bije po toj knjizi odasvuda jedno podzemno
opiranje takvom životu, životu miliona žena,
i drhti jedna žudnja za životom ličnim i jednim,
za životom koji izlazi iz neke svoje teorije.
Isidora Sekulić[2]

O modernizaciji i modernosti

Zigmunt Bauman (Zygmunt Bauman, 1925–2017), britanski filozof i sociolog poljskog porekla, jedan od najvećih teoretičara modernosti današnjeg vremena, razlikuje čvrstu (dugoročnu) i fluidnu (kratkoročnu) modernost globalnog društva. Polazeći od ljudske prirode i čovekove potrage za identitetom kako bi stekao sigurnost, Bauman staje na stranu kulture u davno zadatim okvirima: „[...] kroz celu ljudsku istoriju, posao kulture bio je da iz prolaznih ljudskih života i nepostojanih ljudskih postupaka prosejava i taloži čvrsta jezgra trajnosti, da izmami trajanje iz prolaznosti, neprekidnost iz isprekidanosti te prekorači granice koje nameće ljudska smrtnost time što će smrtnike i smrtnice staviti u službu besmrtnog ljudskog roda. Danas se takav posao sve slabije traži“.[3]

U pokušaju pronalaženja mesta Jelisavete Načić u diskursu modernosti, neophodno je u istorijskom i društvenom kontekstu perioda modernizacije Srbije sagledati šta je to što njen život i delatnost čini posebnim.

Modernizacija i modernost u Srbiji

U društvu Srbije u periodu s kraja XIX i prvih decenija XX veka stvoreni su preduslovi za početak razvoja novog društvenog identiteta. Modernizacija beogradske čaršije po uzoru na metropole Evrope nije bila ni lak ni jednostavan proces, ali je bila neophodna za stvaranje društva u kome se mogu razvijati intelektualne snage, individualnosti, modernosti koje će pokretati razvoj društva.

Beograd je, kao tek oslobođena orijentalna varoš, do tog vremena razvijana samo unutar šanca, doživljavao svoj politički, društveni i ekonomski preobražaj u težnji da postane moderan evropski grad. Varoš sokaka i čatmara, uglavnom nepismenog stanovništva, neizgrađenih društvenih odnosa i političkih previranja, po konačnom odlasku Turaka, Fermanom iz 1867. godine počinje da se menja. To je vreme prvog urbanizovanja, ekspanzije graditeljske delatnosti, ali i buđenja svesti da je nestručna radna snaga nedovoljna, a obrazovanje osnova bez koje se ne može sprovoditi modernizacija društva. Donošenje savremenih zakonskih odredbi u oblasti školstva, kao što je veoma značajan Zakon o obaveznom školovanju sve dece, bez obzira na pol, iz 1883. godine, kada je ministar bio Stojan Novaković, pružalo je dobre zakonske okvire, ali ne i realna očekivanja da će u ekonomski siromašnoj zemlji, bez dovoljno škola i učitelja, uz to opterećenoj patrijarhalnim moralom, veliki procenat dece iskoristiti to svoje pravo. Šestogodišnje osnovno školovanje bila je priprema za nastavak školovanja u gimnazijama, realnim gimnazijama i realkama. Prema Opštem zakonu o srednjim školama iz 1889, realke su bile osnova za razvoj prirodnih nauka, dok su gimnazije školovale kadrove za činovničke i učiteljske poslove. Kao nešto sasvim novo, potrebno je istaći Indžinirsku školu osnovanu ukazom kneza Aleksandra Karađorđevića 1846. godine, a po zahtevu ministra Ilije Garašanina.[4] Škola je radila samo tri godine, ali se ipak smatra začetkom 170 godina duge istorije današnjih tehničkih fakulteta, i Građevinskog i Arhitektonskog. Đaci ove škole mogli su nastaviti školovanje na Liceju, osnovanom u Kragujevcu 1838. i premeštenom u Beograd 1841.[5] Reorganizacijom Liceja je 1853. godine, uz odeljenja za izučavanje prava i filozofije, otvoreno Prirodno-tehničko odeljenje (Jestestvoslovno-tehničesko odeljenje).[6] Licej je 1863. godine, donošenjem Zakona o ustrojstvu Velike škole, prerastao u Veliku školu.[7] Njegova odeljenja razvila su se u Filozofski, Pravni i Tehnički fakultet. Na Tehničkom fakultetu je 1896. osnovan samostalni Arhitektonski odsek. Razvojem različitih naučnih oblasti na tim fakultetima, tokom četrdesetogodišnjeg trajanja Velike škole, stvorili su se uslovi za prerastanje u Univerzitet kao naučnu i obrazovnu ustanovu. Na Tehničkom fakultetu Univerziteta uredbom su organizovani mašinski, građevinski i arhitektonski odsek.

Jelisaveta Načić

U tim burnim vremenima rađanja novog društva i novog Beograda rođena je 1878. godine Jelisaveta Načić u porodici bogatog beogradskog trgovca cincarskog porekla, Mihaila S. Načića, i Milice, kćeri Jovana Savića, upravnika Uprave fondova. Poreklo po majci veže je za poznatu porodicu Ičko, čiji je potomak i srpski diplomata i trgovac Petar Ičko. Bezbrižnost njenog detinjstva narušavalo je umiranje braće i sestara u vreme haranja tuberkuloze. Ostalo ih je troje – osim Jelisavete, brat Jovan i sestra Jelena. Završivši osnovnu školu i gimnaziju, Jelisaveta Načić se upisuje na tek osnovani arhitektonski odsek na novoosnovanom Tehničkom fakultetu Velike škole, kao prva i jedina devojka. Bilo je to vreme ogromnog broja nepismenih u beogradskoj varoši, kada se o obrazovanju ženske dece nije mnogo mislilo. Boreći se protiv „stanja duha toga vremena“, Jelisaveta Načić je diplomirala 1900. godine kao prva žena arhitekta školovana u Srbiji i kao jedna od prvih žena arhitekata u Evropi. A da je isti duh u Srbiji potrajao, svedoče nam rasprave koje donosi štampa toga vremena o srpskom ženskom pitanju i reformi ženskih škola:

ko zna šta je gimnazija i sa kakvim užasnim teškoćama savlađuju terete muška deca i uz pripomoć roditelja i domaćih učitelja taj će tek moći da ceni kakav će to teret biti za žensku decu... Dakle, i naše današnje ženske škole potrebuju reforme u duhu praktičnom, ali ženska gimnazija nam je apsolutno nepotrebna. Javi li se ipak kakav fenomen u pogledu talenta, stvar je vrlo prosta, treba doneti rešenje: učenice sa odličnim uspehom mogu produžiti učenje u muškim gimnazijama. Ma da od celokupnog ženskinja našeg što je prošlo kroz gimnaziju i Veliku Školu nismo videli još ništa fenomenalno.[8]

U radu Jelisavete Načić je ipak bilo dosta toga zaista fenomenalnog. Završila je fakultet pet godina pre gore citiranog uvodnika Politike o ženskom pitanju, kao deo prve generacije diplomiranih studenata. U vreme kada su iz evropskih univerzitetskih gradova u Beograd pristizali prvi srpski stručnjaci koje je stipendirala država po planu koji je započeo knez Miloš, zaposlila se u državnoj službi, u Ministarstvu građevina. Kao tehnički pripravnik stiče dovoljno iskustva i dve godine kasnije polaže državni ispit. Zbog zakona kojim zapošljavanje žena na „muškim“ poslovima nije ni planirano, ne uspeva da nastavi s radom u Ministarstvu, već, radeći u Beogradskoj opštini u inženjersko-arhitektonskom odseku, počinje svoj profesionalni rad i, zahvaljujući entuzijazmu, talentu ali i hrabrosti, učestvuje aktivno, praktično na funkciji glavnog arhitekte grada, u procesu modernizovanja starog Beograda i rađanja njegovog identiteta. Istovremeno, svojim životom i radom, Jelisaveta Načić učestvuje i u modernizovanju srpskog društva.

Realizujući svoje objekte u različitim oblastima, od sakralne i školske arhitekture, projektovanja javnih građevina, privatnih kuća i prve stambene arhitekture, do učešća u urbanističkim ostvarenjima za uređivanje terazijskog platoa i parka na Kalemegdanu, ostavila je Jelisaveta Načić svoj arhitektonski rukopis u različitim krajevima Beograda i ime u istoriji srpske arhitekture i kulture.

O Jelisaveti Načić je srpska štampa pisala (Pravda, Politika, Vreme) još tokom njenog intenzivnog stvaranja. Najčešće su to bile beleške, vesti, najave. Različiti zapisnici, spiskovi i arhivski dokumenti, objavljivani u Srpskom tehničkom listu[9] svedoče o njenoj aktivnoj angažovanosti u struci, ali i učešću u rešavanju aktuelnih društvenih problema. Njeno ime se nije uvek pominjalo, ali je iz drugih izvora poznato da se radilo o njenim angažovanjima.

Kada je, na samom početku svog radnog veka, posle učešća na anonimnom konkursu, dobila treću nagradu za idejno rešenje i projekat crkve Sv. Đorđa na Oplencu 1904, Politika svoje čitaoce izveštava da je komisija nagradila najbolje učesnike konkursa, i da je dobitnik, uz već renomirane srpske arhitekte, i „Gospođica Jelisaveta Načićeva arhitekta opštine beogradske“.[10]

Samo učešće ove mlade žene na tom konkursu na kome su joj konkurenti bila renomirana imena iz arhitektonskog sveta, govori o osobenosti i samopouzdanju ličnosti svesne svojih sposobnosti i želje da svoj san o bavljenju arhitekturom utka u srpsko društvo još nespremno za prihvatanje ženske modernosti. Sudeći po statističkim podacima iz istraživanja Ljubinke Trgovčević, to je „bila retkost i u svetskim razmerama“.[11]

Godinu dana kasnije, pod naslovom „Dorćolska crkva“, Politika donosi vest: „Na sinoćnoj sednici rešeno je, da se nastavi zidanje dorćolske crkve na temeljima, koji su još pre deset godina postavljeni. Naša opština!“[12]

Dnevni list Pravda istim povodom, u tekstu pod naslovom „Sveti Aleksandar Nevski“, obaveštava da su počeli radovi na temeljima crkve Sv. Aleksandra Nevskog u Dušanovoj ulici.[13]

Hram Svetog Aleksandra Nevskog sagrađen je na temeljima drvene konstrukcije iz 1877. godine. Projekat za novi hram uradila je Jelisaveta Načić u srpsko-vizantijskom stilu. Građenje je zbog balkanskih ratova i Prvog svetskog rata prekinuto i Hram je završen tek 1930, ali nije poznato u kojoj su meri arhitekte Pera J. Popović i Vasilije Androsov ostali dosledni Jelisavetinom projektu.

Projektovanjem male spomen-crkve u Štimlju na Kosovu, Jelisaveta Načić je osim stručnosti i talenta za projektovanje sakralne arhitekture iskazala patriotizam, humanost i društvenu odgovornost, u ovom slučaju u skladu s osnivačkim ciljevima Odbora g-đe Knjeginje Ljubice: „da pomaže crkve u Staroj Srbiji i Makedoniji... Bilo je potrebno održavati crkvu, koja je održavala poslednju snagu paćenog srpskog naroda; bile su to crkve sa čijih se zvonara nisu čula zvona, gde su se šaptale molitve, za koje se jedva verovalo da do Boga stižu...“[14] Projekat je bio njen poklon u čast izginulim junacima na ovim prostorima, a realizovan je na inicijativu Kola srpskih sestara i Nake Spasić.[15] Časopis Žena i svet o tome tada piše: „God. 1913/14 Odbor podiže u selu Štimlju na Kosovu crkvu – Hram Sv. Arhangela Mihajla u čast osvetnika kosovskih; ovaj su hram Bugari za vreme okupacije jako oštetili, stoga je, po oslobođenju, Odbor priličnu sumu novaca utrošio na njegovu opravku...“[16] Crkva je 2004. god. oštećena pa obnovljena, da bi u skorije vreme bila sasvim devastirana. Taj hram je bio jedino izvedeno arhitektonsko delo Jelisavete Načić van Beograda. Štampa s početka 20. veka pisala je o podizanju hrama, humanosti ženskih društava u njegovom razvoju, ali ne i o zaslugama Jelisavete Načić. Iako su članice društva i same smatrane modernim u svojim feminističkim zahtevima, u tom vremenu još uvek nisu bile spremne za potpuno prihvatanje tolike modernosti žena, kao ni srpska štampa. A da još nisu, bar ne u velikom broju, pokazuju i događaji oko uređivanja terazijskog platoa u kome je Jelisaveta Načić obavljala urbanistički deo posla i sarađivala s Ivanom Meštrovićem.

Spomeničkim kompleksom na Terazijama pod radnim nazivom „Alegorija“, poverenim Ivanu Meštroviću, trebalo je da na fontani – česmi dominira skulptura Pobednika, umetnička interpretacija jugoslovenstva. Nago telo muškarca izazvalo je ogromnu polemiku[17] i podelu Beograđana i Pobednik je tek posle rata završio na Kalemegdanu, kako ne bi izazivao stid ženske mladeži. Tim povodom, Društvo „Knjeginje Ljubice“ konzervativno je, braneći moral društva, pripretilo protestima ako se statua Pobednika postavi na Terazijama. Ksenija Atanasijević, tadašnja profesorka Beogradskog univerziteta, pak, izjavila je tada, uz žaljenje zbog neobrazovanosti sredine: „Koliko bi se ova današnja anketa činila blizu pameti starim Grcima čije su najšire mase osećale duboki pijetet prema mnogim statuama Fidije, Praksitela...“. O podeljenosti beogradske javnosti povodom tog događaja izveštava beogradsko Vreme.[18] O otkrivanju spomenika na Kalemegdanu piše Politika.[19]

Slike 1. i 2. Hram Sv. Arhangela Mihajla u Štimlju
Izvor: https://bit.ly/3onLkuQ

O modernim arhitektonskim rešenjima Jelisavete Načić i sada bi mogla da govori privatna kuća Zorke Arsenijević[20] u Lominoj 46, koju je adaptirala i dogradila 1907. godine. Ona pripada angažovanju Jelisavete Načić na projektovanju i uređivanju privatnih kuća. Ova kuća nije najznačajnije njeno delo, ali je na njoj uspešno sprovela spoj stare i nove građevine u modernom gradu, povezala ih floralnim motivima secesije i uspostavila dijalog prošlog i novog vremena. To je i u XXI veku moderna tema u arhitektonskim krugovima, a na nju pedesetih godina prošlog veka arhitekta Bogdan Bogdanović (1922–2010) kaže:

Novo je novo! Ili bolje rečeno – moderno – kao moderno! Isključivo i samouvereno, – ne dopušta da se išta drugo uzme kao vrednost, sem onoga što ga trenutno rađa, inspiriše, nosi. Pa ipak, novo je – tek kad je izraslo – uvek pomalo i zbunjeno, kao da prikriva želju da proveri, da potvrdi vredi li onoliko koliko to u trenutku samom može da izgleda. Staro i starinsko, u nekom gradu – uvek to izgleda mudrije, ili bar malicioznije – jer kao da sa nekom vrstom lakog potsmeha gleda oko sebe, pa i na sebe. Nekad je ovo staro bilo mlado, prkosilo je svemu i svima mladošću, skorošću. Danas je, međutim, kao poslednju satisfakciju dobilo to da mu se prizna da je dosta videlo i preživelo. Pravo na mudrost i na mir mudraca steklo je. Poneka starački kočoperna fasada – nikada lepa bila nije, a nije to ni danas – uživa baš u tome što nije nova, što nije kao „ove nove“ oko nje. Istina – dajemo joj katkad za pravo.[21]

Nažalost, zapuštena fasada ove ruinirane kuće, stisnute između građevina novog doba, nedostupne i bez ikakve vidljive namene, danas ne govori o vremenu svoje mladosti. Podmlađena grafitima, čeka svoj kraj.

Slike 3, 4. i 5. Privatna kuća Zorke Arsenijević, Lomina 46
Fotografije: Ana Mitrovski

Istom opusu arhitektonskog stvaranja Jelisavete Načić pripada i kuća koju je radila za knjižara Marka Markovića, na današnjoj adresi Jovanova 45a. Renovirana i promenjene namene, ova kuća projektovana u akademskom stilu, s dekorativnom plastikom i pilastrima, i danas svedoči o prepoznatljivom osećaju Jelisavete Načić za lepo i moderno u vremenu stvaranja. Na spisku spomenika kulture u Beogradu zavedena je pod ID SK 2118.

Slike 6. i 7. Privatna kuća knjižara Marka Markovića
Fotografije: Ana Mitrovski

Delo koje je Jelisavetu Načić uvelo u istoriju srpske arhitekture i po kome se najčešće i danas pominje je školska zgrada na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Rajićeve, iznad Saborne crkve, u centru tadašnjeg Beograda. Ovo, za ono vreme, izuzetno moderno zdanje u stilu akademizma, u trećoj deceniji XX veka zvanično državnog arhitektonskog stila, i danas je osnovna škola i svedoči o umeću arhitekte da spoji funkciju i estetiku, kao i da zdanje prilagodi prirodnoj kosini parcele.

Slika 8. OŠ Kralj Petar Prvi
      Fotografija: Ana Mitrovski

Namenski zidana zgrada, postavljena na parceli gde su se nekada nalazili stara škola i Čitalište, sa Sabornom crkvom u blizini čini reprezentativnu ambijentalnu celinu i današnjeg Beograda. O školi Jelisavete Načić se često pisalo iz različitih aspekata. Dnevne novine toga vremena su donele vest: „Juče je bilo osvećenje nove osnovne škole kod Saborne crkve. Tom svečanom činu prisustvovao je ministar prosvete g. Andra Nikolić, pretsednik beogradske opštine g. Kosta Glavinić i dosta građana.“[22] Stručna javnost je izražavala pohvale. Mišljenje njenog kolege arhitekte Milana Minića bilo je: „Jedan od najvažnijih i najuspelijih javnih objekata koji je Jelisaveta Načić projektovala i izvela jeste Osnovna škola kod Saborne crkve. To je srećna urbanistička dispozicija sa lepim proporcijama u stilu modernizovane renesanse, gde se još oseća svež uticaj njenog profesora Dragutina Đorđevića.“[23] Arhitekta Bogdan Nestorović, pored ostalog, tvrdi: „[...] brižljiv izbor arhitektonskih elemenata, koji odgovaraju ovoj vrsti zgrada.“[24]

U svojim sećanjima na stari Beograd, u okviru rukopisa Memoari, arhitekta Milan Glavinić beleži:

Odmah do Saborne crkve u Gračaničkoj ulici bila je u prizemnoj zgradi muška osnovna škola koja je bila ozidana pre 1852... Njeno dvorište je bilo zasađeno krupnim drvećem kestena u kvadrat... U produženju prema Kalemegdanu nalazila se druga prizemna zgrada u kojoj je bila ženska osnovna škola. Između oba dvorišta bila je drvena ograda.

Godine 1905. Porušene su obe ove stare zgrade i na uglu ulica Gračaničke i Kralja Petra (ranije Dubrovačka) a sada ulica 7. jula podignuta je lepa monumentalna dvospratna građevina za mušku i žensku osnovnu školu kod Saborne crkve. Iz arhive moga pokojnog oca Koste saopštavam kopiju originalnog teksta povelje koja je uzidana u kamen temeljac ove zgrade. Povelju su svojeručno potpisali svi prisutni. Iz ove se povelje vidi ko je tada bio ministar prosvete, predsednik Beogradske opštine i njeni kmetovi, odbornici, zamenici odbornika, projektant građevine i građevinski preduzimač.

Evo teksta povelje: „U ime oca i sina i svetoga duha amin! U četvrtak 20. oktobra hiljadu devet stotina pete godine po rođenju Hristovu za vlade Njegovog veličanstva Petra I kralja Srbije postavi se temelj ovoj zgradi namenjenoj za osnovnu školu kod Saborne crkve u Beogradu u prisustvu predsednika Ministarskog saveta, Ministra prosvete i crkvenih poslova, predsednika, odbornika i kmetova opštine Beogradske, a po projektu Jelisavete Načićeve.

Predsednik Ministarskog saveta, Ministar prosvete i crkvenih poslova Ljub. Stojanović.

Predsednik odbora i suda opštine Beogradske Kosta D. Glavinić.

Preduzimač: Nikola Viktorović i arhitekta Jelisaveta Načićeva.“[25]

Iz brojnih tekstova novijeg datuma o OŠ „Kralj Petar Prvi“ i Jelisaveti Načić, izdvajamo zaključak Divne Đurić-Zamolo, donet s vremenske distance i suprotan, već navedenom, mišljenju arh. M. Minića:

O uticajima profesora fakulteta i starijih kolega na Jelisavetu Načić ne može biti posebnog govora zbog toga, što su svi elementi koje je ona ovde primenila sasvim uobičajeni kod svih koji su i kod nas i u svetu projektovali u obnovljenom stilu renesanse i baroka. Ona je sve usvojene elemente primenila, po akademskim pravilima, a cela zgrada je skladno proporcionisana.[26]

Slike 9. i 10. OŠ Kralj Petar Prvi
Fotografije: Ana Mitrovski

Doprinos Jelisavete Načić uređivanju kalemegdanskog parka je Malo stepenište iz 1903. godine. Osmislila ga je u funkciji veze Velikog Kalemegdana s Pariskom ulicom. Izvedeno je u neobaroknom stilu od kersantita, zelekastog granita iz ripanjskog kamenoloma, što ga čini efektnim. Na dekorativnoj čeonoj fasadi urađena je mesingana česma u obliku lavlje glave. Od 1979. godine Male stepenice su spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Slike 11, 12. i 13. Malo stepenište na Kalemegdanu
Fotografije: Ana Mitrovski

Jelisaveta Načić je ostavila svoj trag i u projektovanju zdravstvenih ustanova. Njena moderna bolnica za tuberkulozne bolesnike, o kojoj saznajemo iz svedočenja M. Minića[27] i Zore Price,[28] srušena tokom Prvog svetskog rata, govori o Jelisavetinom poznavanju potreba obolelih od tuberkuloze iz porodičnog iskustva. Prva bolnica ove vrste izgrađena je na uglu Durmitorske i Generala Ždanova, 1912. Na osnovu jedine (koliko je poznato), sačuvane fotografije, Divna Đurić-Zamolo daje njeno arhitektonsko tumačenje i, pored ostalog, pozicionira zgradu po ambijentalnom, istorijskom i arhitektonskom značaju.[29]

Rad u Opštini beogradskoj podrazumevao je i uključivanje Jelisavete Načić u rešavanje stambenih problema Beograda. Sve veći priliv stanovništva izazivao je u prvoj deceniji XX veka nekontrolisan i haotičan rast grada. Iz istraživanja koje je uradila Nada Vuksanović-Macura, koje obuhvata i taj period, saznajemo da je u predratnom Beogradu živelo 65–80% siromašnog stanovništva, za koje nije bilo smeštaja u građevinskom reonu, već je živelo u bedi na prostorima beogradskog atara.[30] Beograd je, s naseljima privatnih kuća, „još uvek imao karakter nerazvijene varoši, a ne metropole“.[31] U tim okolnostima

[p]osebno značajnu novinu, koja govori o usvajanju progresivnih koncepata sa Zapada, predstavljaju stambene zgrade socijalnog karaktera koje je podigla Beogradska opština 1910–1911. godine u tzv.Dunavskom kraju, industrijskom delu varoši, odnosno prvi radnički stanovi prema projektu prve žene arhitekte u Srbiji Jelisavete Načić.[32]

U jednospratne zgrade i skromne, ali funkcionalne stanove unutar njih, na uglu tadašnjih ulica Đure Đakovića i Gundulićevog venca ulazilo se iz zajedničkog dvorišta. Tim dvorištem je Jelisaveta Načić ponovnim povezivanjem na relaciji tradicionalno – moderno (navike budućih stanara sa modernim oblikom stanovanja) dala lični arhitektonski pečat.[33]

Profesionalni uzlet Jelisavete Načić je trajao samo petnaest godina. Za to vreme intenzivnog stvaranja, razvila je svoj arhitektonski stil i prezentovala ga na radovima u prestonici.[34] Završio se 1916. na početku Prvog svetskog rata, kada je kao žrtva represije, s brojnim srpskim kulturnim i javnim radnicima, internirana u Nežider, logor u Mađarskoj. Kao razlog se pominje slavoluk koji je, u okviru projekta obnove Terazija, projektovala u čast povratka vojnika iz balkanskih ratova na kome je pisalo da još nisu oslobođeni svi Srbi. Tada je u Nežideru završilo još hiljadu srpskih intelektualaca koji su pokretali modernizaciju Srbije u vreme širenja nacionalne svesti i ideološkog propagiranja ideje jugoslovenstva. Načićeva je uhapšena „s ljudima koji su svojim znanjima i političkim opredeljenjima mogli da organizuju oružani otpor ili ustanak unutar Monarhije“.[35] Toj tezi u prilog je i beleška iz Dnevnika Natalije Aranđelović, 1915–1918.[36] Nameće se pitanje – u kojoj meri su modernost i liderstvo Jelisavete Načić bili od uticaja na odluku o njenom interniranju u logor? Ako modernizacija i modernost podrazumevaju kolektivne i individualne promene u društvenoj svesti,[37] srpski intelektualci, logoraši Nežidera, mogli su da predstavljaju ozbiljnu opasnost kao inicijatori neželjenih promena.

Brojna su svedočanstva o bitkama za slobodu, o životu i kulturi srpskog naroda u tom teškom vremenu. „Najveći broj srpskih listova i društava na teritoriji Austro-Ugarske bio je zabranjen već prvih dana rata“.[38] Uništavane su knjige, fotografije, novine. Hapšeni su intelektualci, đaci i studenti.[39]

Iz tih nesrećnih vremena za srpski narod, u srpskoj štampi nailazimo i na porodične vesti u vezi sa Jelisavetom Načić:Beogradske novine objavljuju u dva navrata u rubrici Nestali i korespodencija pisma Jelisavetine sestre Jelene Načić, preko advokata upućena bratu Jovanu. [40] Među vestima Velike Srbije, izašle u Solunu, 15. septembra 1918. godine, br. 873, u rubrici Saopštenja donosi se vest o smrti Tome A. Savića, artiljerijskog majora i delegata Ministra vojnog za Epir. Među ožalošćenima su i „tetka Milica Načić, sestre od tetaka Jelisaveta i Jela i brat od tetke Jovan Načić, kontrolor Železničke direkcije“. Sve ove kratke vesti govore o teškim i nesigurnim načinima da bilo kako i makar šta članovi Jelisavetinih najbližih saznaju jedni o drugima.

Literarno stvaranje među Srbima u tim stradalnim vremenima života pod okupacijom najčešće je bilo epistolarno i memoarsko. O teškoj borbi za opstanak iz perspektive najpre majke, a potom i supruge i obrazovane žene, svedoči Dnevnik Natalije Aranđelović, 1915–1918,[41] supruge oficira kraljeve vojske. Ona je najverovatnije poznavala Jelisavetu (Caju) Načić i u nekoliko navrata pominje događaje iz tih godina njenog života.[42]

Po povratku iz logora u Nežideru, gde se udala za projugoslovenski orijentisanog albanskog intelektualca Luka Lukaia, autora prvog Arbanasko-srpskohrvatskog rečnika, i rodila devojčicu, Jelisaveta Načić se više nije bavila arhitekturom. Napustila je s porodicom Beograd, živela u Skadru, a potom u Dubrovniku, gde je i sahranjena 1955. godine na Srpskom pravoslavnom groblju na Boninovu.[43] O tome da li je odluci o odricanju od arhitekture doprinelo novo životno iskustvo iz logora, nova porodica u čijim je korenima ipak patrijarhalnost ili ideologija novog društva u kome su se razvijali novi arhitektonski pravci, nema mnogo pouzdanih podataka.

Zaključak

Brojna arhitektonska dela Jelisavete Načić i danas, kao spomenici srpske kulturne baštine, svedoče o vremenima modernizacije Srbije i modernizovanja srpskog društva zadnjih decenija XIX i početka XX veka. Konstituisanje nove srpske države podrazumevalo je i velike promene na svim nivoima društva. Beograd je menjao svoj izgled, širio se van dotadašnjih prostora prvi put po urbanističkom planu. Pod kontrolnim mehanizmima države počeo je da gradi i svoj identitet. Shvatanje da je razvoj društva bez obrazovanja nemoguć, podstaklo je razvoj obrazovanja i otvaranje Velike škole kao najviše obrazovne ustanove u tadašnjoj Srbiji. Preko potrebni obrazovani ljudi dovođeni su najpre iz drugih evropskih zemalja, a potom su se školovali na Velikoj školi i specijalizovali u najpoznatijim univerzitetskim centrima Evrope. Po povratku u zemlju, mnogi od njih su profesori Velike škole u misiji obrazovanja domaće inteligencije – stručnjaka, ali i kulturnih radnika, inicijatora kolektivnog nacionalnog i kulturnog identiteta zemlje. U te svrhe, bilo je preko potrebno i osnivanje arhitektonskog odseka na novoosnovanom Tehničkom fakultetu Univerziteta. Društvena uloga projektovane reprezentativne arhitekture bila je da na moderan način i u nacionalnom stilu (za kojim se tek tragalo) predstavi svetu novu modernu državu. U tom kontekstu se na intelektualke nije računalo. Za razliku od muškaraca koji su lične modernosti razvijali na potrebama i pod kontrolom države, u proces modernizacije države i modernizovanja društva žene su se uključivale s već razvijenim individualnostima i modernostima. Među njima je bila i Jelisaveta Načić. Kao prva žena arhitekta školovana u Srbiji, dokazivala je svoje znanje, sposobnosti i profesionalnost u različitim oblastima arhitekture. Iskazivala je svoju modernost projektujući arhitekturu akademizma s elementima moderne secesije (monumentalno zdanje Osnovne škole „Kralj Petar Prvi“), isticala nacionalni stil na projektima sakralnih građevina (hram Sv. Aleksandra Nevskog, Crkva Arhangela Mihaila u Štimlju), projektovala prve zgrade zajedničkog stanovanja za radnike (u duhu romantizma), prvu savremenu specijalizovanu bolnicu, ulepšala, sarađujući s Dimitrijem T. Lekom, park na Kalemegdanu Malim stepeništem, uradila projekat za Terazije, koji zbog ratnih strahota nikada nije realizovan. Jelisaveta Načić je i u privatnom životu i u profesionalnom ostvarivanju uglavnom bila vođena sopstvenim sistemom vrednosti, koji je vodio do njenog, po Baumanu, „čvrstog jezgra vrednosti“. Njen život i rad praćeni su sporadičnim tekstovima u štampi i stručnim krugovima, a iza nje su ostali spomenici kulture koji i danas o njoj govore više od reči.