Žene su tokom Prvog svetskog rata bile aktivne kako u domaćinstvima koje su same vodile tako i kao bolničarke. Uz to, činile su većinski deo stanovništva koje nije direktno učestvovalo u ratu, i stoga je njihov pogled na ovaj aspekt rata neprocenjiv. Među spisateljicama koje zapisuju svoja iskustva svakodnevnog života u periodu od 1914. do 1918. nameću se dve autorke – Isidora Sekulić i Rebeka Vest (Rebecca West) – a ovaj rad će pokušati da osvetli specifičnosti njihove ratne proze.

Primarni korpus rada čine dva nedovoljno istražena naslova u opusima ovih autorki, zbirka priča Iz prošlosti Isidore Sekulić i roman Povratak ratnika Rebeke Vest, pokušavajući da pokaže na koje se načine dve spisateljice odnose prema svakodnevnom životu običnih ljudi koji ne provode ratne godine na frontu. Fokusirajući se na pozadinu rata, obe pronalaze upečatljive junake koji postaju kontrast mitološkoj predstavi ratnog heroja kao jedinog relevantnog učesnika rata. Bilo da se radi o junacima koji pokušavaju da se izbore za bolji kvalitet života ili o onima koji se bore protiv ratnih trauma, i Isidora Sekulić i Rebeka Vest nude nov pogled na svakodnevni život građana tokom Prvog svetskog rata. Analizirajući dve pripovetke iz zbirke Iz prošlosti – „Susedi“ i „Vesnik“ – kao i najbitnije aspekte romana Povratak ratnika, rad pokušava da istakne važnost ovih naslova u korpusu literature koja tematizuje rat i da dokaže izuzetnu važnost iskustva marginalizovanih junaka i junakinja koji ne učestvuju direktno u ratu.

Iako provode ratne godine daleko od fronta, njihova stvarnost snažno je obojena ratnim iskustvom, a ovaj događaj postaje sila koja usmerava njihov život i budućnost. Obe autorke, međutim, uz opisivanje posledica rata i njegovog uticaja na život ne-vojnog stanovništva, posvećuju pažnju i okruženju doma kao prostoru utehe i oporavka od ratnih iskustava. Front i dom tako postaju dve suprotstavljene tačke u kojima se odvija život tokom rata, ali takođe stupaju i u asocijativnu vezu jer pojedini junaci koji se nalaze u jednom prostoru razmišljaju o drugom i svojim iskustva na frontu, odnosno kod kuće. Naposletku, mada nastaje u različitim periodima, drugačijim kontekstima i usled različitih razloga, analizirana proza Isidore Sekulić i Rebeke Vest dokazuje univerzalnost utiska koji Prvi svetski rat rađa u svima koji su ga preživeli, kao i činjenicu da je on iz korena promenio svakodnevicu ne-vojnog stanovništva kako srpskog tako i engleskog društva, demonstrirajući svoj razoran uticaj čak i na one koji su bili daleko od ratnih sukoba i čiji se život činio naizgled bezbedan u ratnoj pozadini.

Isidora Sekulić

Mada tematizuje Prvi svetski rat samo u zbirci pripovedaka Iz prošlosti (1919), Isidora Sekulić je nezaobilazna figura naše međuratne književnosti i autorka čiji se opus mora uzeti u obzir kada se govori o ovom tematskom okviru. Šest obimnih proznih celina pomenute zbirke pokrivaju period od početka XX veka do poslednjih dana rata, opisujući ne samo balkanske ratove, mobilizaciju 1914. godine, Cersku bitku, povlačenje preko Albanije i logor u Aradu, već i unutrašnji doživljaj predratnih i ratnih događaja iz perspektive junaka. Direktni opisi bitaka su retki, a autorka pripoveda iz pozicije stanovništva koje rat gleda iz pozadine i o njemu ima posredna znanja. Pošto je provela ratne godine daleko od najstrašnijih borbi, ona svedoči životu u porobljenoj domovini i svakodnevnom funkcionisanju ljudi koji nisu na braniku otadžbine, te kao pripadnik tog dela naroda, pripoveda njihovu priču.

Vest o ratu ju je dočekala, kao već primećenu književnicu, na oporavku od fizičkog i mentalnog umora uzrokovanog krhkim zdravljem i reakcijama Jovana Skerlića na njene Saputnike (1913) i Pisma iz Norveške (1914). Njegova reakcija je potpuno promenila njen pogled na književnost i navela je da promeni pristup pisanju, posebno zato što joj on zamera preterano insistiranje na sopstvenim iskustvima i doživljajima, kao i razilaženje od istorijskog trenutka u kom se nalazi. Optužena za manjak nacionalne svesti i egoizam, Isidora Sekulić tokom i nakon rata priprema drugačiji rukopis kojim odgovara na Skerlićeve tvrdnje i progovara o nacionalnom ponosu. Zbirka Iz prošlosti pojavila se godinu dana po završetku rata, ali i pored dobre recepcije, ne doživljava uspeh drugih dela ove autorke i kasnije se ne štampa kao zaseban naslov. Međutim, ona je bitan deo autorkinog opusa, ne samo kao korak između dve faze njenog rada – prve, beletrističke, koju čine i Saputnici, Pisma iz Norveške i Đakon Bogorodičine crkve, te druge, esejističke[2] – već i kao beleška o jednoj specifičnoj grupi junaka u jednom specifičnom istorijskom trenutku.

Tražeći nov tematsko-motivski opseg, različit od Saputnika i Pisama iz Norveške, autorka se usredsređuje na ono što najbolje poznaje i odnose koji su joj najbliži, te piše o Srbima u Vojvodini i Slavoniji i njihovim iskustvima tokom rata. Ove pripovetke karakteriše detaljan pogled na uzroke nesuglasica u mešanim sredinama („Susedi“), stav prema Srbiji i srpstvu („Šumanovići“, „Jedna noć na Slovenskom jugu“), interpretacija verskih odnosa („Ka istom cilju“), razmišljanja o ratnom stanju kod junaka čija svest poznaje obe zaraćene strane („Vesnik“) i težnja ka prelasku u srpsku vojsku i životu u srpskoj zajednici („Odužen dug“). Stoga je i najveća vrednost ove zbirke, pa i njena tematska okosnica, zapravo jedna „analitička slika stanja tog duha na početku veka“,[3] odnosno „dokument o vremenu i [...] specifična faza evolucije ideja i stila“.[4] Autorka pravi i iskorak fokusom na specifičnu grupu likova: u pitanju su istoriji nepoznati junaci u čijoj se sudbini prepoznaje tragedija jednog velikog dela srpskog naroda. Zbog njih ove pripovetke postaju „svojevrsni reportažno-pripovedački zapisi o rodoljublju često neznanih ljudi, o njihovim naporima i preobražajima“[5] i nešto mnogo prizemnije i svakodnevnije od ostalih delova njenog opusa koji naginju metafizičkim dometima.[6] Nakon ezoteričnih i metafizičkih tekstova koji prethode ovima, ona sada uranja u neposrednu stvarnost, konkretne događaje, komentariše sadašnjost i najnoviju prošlost, vrativši se s putovanja severom Evrope u ratnu stvarnost koja ju je okupirala svojom tragičnošću.[7] Time zbirka Iz prošlosti postaje svojevrstan nastavak „Pitanja“, epiloškoj celini Saputnika, koji govori o Balkanskim ratovima i njihovim žrtvama, ali autorka nove pripovetke nadograđuje iskustvom novog rata i novim temama koje se iz njega razvijaju. Ovim tekstovima u retkim slučajevima figuriraju direktne slike ratne stvarnosti, već su one ograničene na međuljudske odnose (odnos oca i sina u „Šumanovićima“ i „Jednoj noći na Slovenskom Jugu“, te prijatelja u „Susedima“, „Oduženom dugu“ i „Ka istom cilju“) ili je rat opisan kao snažna sila koja je veća od junaka i presudno određuje njihov životni put u svih šest pripovedaka. Autorka odgovara na istorijski trenutak više no u svoje dve ranije knjige, ali to ne čini na uobičajen način – ona podređuje ratne teme svom umetničkom senzibilitetu i poetici, a ne obrnuto, što Skerlić očekuje od nje. Najzad, njene pripovetke nisu ni apoteoza, ni pohvala, ni žal za žrtvama, već objektivan pogled na rat, oslobođen kasnijih istorijskih dešavanja.[8]

Govoreći o vojvođanskim Srbima, Isidora Sekulić iskazuje visok nivo empatije i poštovanja prema njihovoj situaciji i svakodnevnim problemima. Proživevši mladost u tom okruženju, ona je svesna pozicije Srbina koji naseljava sopstvenu domovinu, ali pod tuđom vlašću. Vojvođani osećaju animozitet prema Austriji i Nemačkoj usled opresije koja se manifestuje na više nivoa (od maltretiranja tokom verskih praznika, preko zabrane izražavanja ličnog mišljenja, do primoravanja na vojnu službu) i to se primećuje u svakoj pripoveci, zbog čega ovi junaci postaju epitomi golgote života pod Austrijom i tzv. austrijskog trenutka,[9] kako to definiše pripovetka „Jedna noć na Slovenskom Jugu“. Tragični potencijal te opresije iskorišćen je do krajnjih granica zarad približavanja teškog života u Vojvodini čitaocima, ali on ne služi kao jednostavna mimetička predstava tadašnjeg života, nego postavka radnje i okvir u kojem počinje analiza pripovednog teksta. Život pod austrougarskom vlašću mogao se smatrati vidom ropstva[10] iz kojeg srpski narod, fizički odvojen od domovine, nije imao izlaz, ali u njemu sve više jača revolt zbog takve situacije. Prvi svetski rat donosi mogućnost da taj revolt izraste u nešto veće i konkretnije, zbog čega se u ratnom stanju i žrtvama pronalazi određen smisao – pored svih stradanja, rat je „neophodan za ostvarenje nacionalnih ciljeva“,[11] i stoga se protagonisti pripovedaka ne libe da učestvuju u njemu, ali kao deo srpske vojske. Srpska država je deo njihove prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, i kod junaka čiju nacionalnu svest oblikuje tuđin, na kraju dolazi do preokreta: domoljublje počinje da se budi i manifestuje prvo unutar zatvorene zajednice u Vojvodini, a kasnije i u četama srpske vojske u ratu protiv Austrougarske.

Ovim tekstovima figuriraju različite pojave koje grade složenu zajednicu svih predstavnika potlačenih grupa Srba pod austrougarskom vlašću: od onih koji su potpuno integrisani u nju do onih koji su izopšteni i marginalizovani. Isidora Sekulić predstavlja nekoliko društvenih slojeva i junake različitog imovinskog stanja kojima položaj i životne prilike diktiraju svakodnevicu i odnos prema nametnutoj vlasti. Upravo zbog te širine zahvata na polju karakterizacije, zbirka Iz prošlosti donosi informativan presek života u Vojvodini pre i tokom Prvog svetskog rata na način na koji to ne čine pisci kao što su Vasiljev ili Crnjanski, koji se fokusiraju na period nakon ujedinjenja Vojvodine i Srbije. Nijedna pripovetka ne počinje iz istog ugla posmatranja stvarnosti, te se među protagonistima ističu razlike u pogledu na austrijsko-srpske odnose, verovatnoću izbijanja rata, aneksionu krizu i druge teme. Tako, s jedne strane, protagonista pripovetke „Šumanovići“, potpukovnik Ivan Šumanović, ističe prednosti primirja, govori o prednosti tuđinske vlasti i, premda oseća određenu ljubav prema zavičaju, svestan je da je Austrougarska domovina. S druge strane, njegov sin Slavko i junaci drugih pripovedaka – gazda Petar iz „Suseda“, pop Koja iz „Ka istom cilju“ ili bonvivan Dobrica iz „Oduženog duga“, na primer – naslućuju drugačiji ishod zategnutih odnosa, potenciraju rodoljubiva osećanja prema Srbiji i zagovaraju buđenje nacionalne svesti. Iz ovog razloga se u svim pripovetkama oseća raskorak između glavnih junaka, i vide se antipodi čiji stavovi dočaravaju dva toka svesti Srba u Vojvodini, dok oni sami postaju simboli borbe, odnosno pokoravanja. To su, sem u „Vesniku“, gde se naratorki suprotstavlja slika srpskog vojnika povratnika, uvek muški junaci, i uvek u parovima: gazda Petar i gazda Franc („Susedi“), Ivan i Slavko Šumanović („Šumanovići“), Dobrica i neimenovani sarajevski pesnik („Odužen dug“), popovi Koja i Stanko („Ka istom cilju), te braća Zoran i Miloš Vidaković („Jedna noć na Slovenskom Jugu“). Ovi parovi evociraju sukob unutar srpske zajednice i svakog srpskog vojnika koji je na početku rata naišao na dilemu kojoj strani da se prikloni.

Između protagonista pojedinačnih pripovedaka može se pronaći određen broj sličnosti i intertekstualnih veza (povezivanje u parove, činjenica da su osvetljeni spoljašnjim događajima, unutrašnja previranja koja ih opsedaju),[12] ali najvažnija veza je promena koja se rađa u njima pod uticajem rata. Tematizujući tu promenu, spisateljica ih posmatra u više životnih etapa i beleži put koji oni prelaze od početka teksta (predratna opresija), preko središnjih epizoda (buđenje nacionalnog ponosa i reakcija na opresiju), sve do završnih segmenata (junaci učestvuju u ratu i akumuliraju iskustvo). Autorka, dakle, predstavlja ceo životni put junaka od mira ka ratu,[13] a njeno pripovedanje istovremeno dočarava likove s kojima se „nesrećna i nesređena istorija našeg podneblja zlurado poigravala“ i naterala u borbu.[14]

Već prva pripovetka zbirke, „Susedi“, reprezentativna je za odnos Isidore Sekulić o građanskom stanovništvu pre, tokom i nakon rata. Ona tematizuje međuljudske i međunacionalne odnose u Vojvodini pre rata, kada je stanovništvo različitih nacionalnosti živelo u stanju delimične kolektivne nesvesti, tj. nesvesni razlika između njih, kada su bili „svi kao jedan, a jedan kao svi“[15] Autorka se fokusira na svakodnevicu dvojice protagonista, gazda Petra i gazda Franca, predstavnika srpske i nemačke zajednice, i njihov odnos zasnovan na istovremenom prijateljstvu i rivalstvu:

Vajkadašnji susedi, kuća uz kuću, naticali se, malo iz nevine komšijske, malo iz namerne zavisti, u vrednoći i u preduzećima, radili kao navijene mašine, tekli i zbirali i danju i noću, i pre nekoliko godina, u jedan isti dan, svukli obojica seljačko odelo, i gazda Petar otvorio radnju i postao trgovac, a gazda Franc nazidao mlin i postao ekonom.[16]

Iako među njima postoji uvažavanje i poštovanje, njihovo prijateljstvo je oprezno, njihovi odnosi ponekad zategnuti i hladni, a u vreme političkih previranja i u „časovima političkih i nacionalnih rasprava i deoba“, oni postaju razjedinjeni i tuđi. No, i ovakav nestabilan odnos je uobičajen na početku veka u vojvođanskim zajednicama i sve međusobne šale se prećutkuju jer protagonisti žive dobro i bogato, a kad je „čoveku dobro, lako mu je i biti dobar i opraštati“.[17] Ali, i pored te uljuljkanosti, pripovetkom provejava jedna skrivena doza animoziteta i opreza, kao da pripovedač pokušava da pripremi čitaoce na neku tragičnu promenu koja će da izmeni dotadašnji poredak i osnaži rivalstvo među junacima. Ta promena dolazi spolja, s bečkog dvora, proglasom da će se obeležiti „jubilejum toga i toga srećnog događaja u životu cara i uzvišenog carskog doma“,[18] zbog čega će vlasti među podanicima monarhije razdeliti hiljade mladica voćki koje će narod u budućnosti podsećati na taj događaj. Posadivši jednu tik do dvorišne ograde svog suseda, i ne rekavši mu za svoje namere, gazda Franc sadi i prvu klicu neprijateljstva koje jača godinama kasnije, dok na seoskoj tomboli gazda Petar ne osvoji saksiju sa carskim orlom kojoj se Franc nadao. Potajno zavidevši jedan drugome na zamenjenim darovima, junaci osećaju da među njima jača antagonizam: ne samo da Petar dobija vredan dar sa znakom Monarhije, nego i jedna grana Francove kruške prolazi kroz ogradu u komšijsko dvorište i tamo donosi plod, što Petra navodi da tu granu saseče. Posle toga, susedi se više ne druže kao ranije, a njihov sukob samo je primer jednog opšteg sukoba vlasti i srpskih građana, o čemu autorka svedoči primerom sa svadbe na kojoj vojska interveniše i ukida znakove srpstva:

Ali, kad su [svatovi] stigli u varoš, i već se počeli spremati da pođu na venčanje, načini se lom. Upadoše žandarmi, oteše barjak i počupaše gostima trobojke sa ruzmarinima. [...] Izdirali se na domaćice i na rasplakanu decu, psovali i vređali, i pokupili i odneli u varoš gomilu peškira i ženskih ručnih radova sa vezenim izrekama iz narodnih pesama, puno srpskih knjiga, sve slike srpskih junaka i starijih i novijih vladara, i odvukli u zatvor, naknadno, i onog momka koji je nosio barjak, i srpskog učitelja.[19]

Ovo nije izolovan događaj, niti je van dometa glavnog toka radnje, već je direktno vezan za protagoniste i dodatno pojačava efekat nelagodnosti i međunacionalne neprijatnosti. Nakon toga nastaje prevrat i jača nelagodnost kod obe strane, te se višedecenijska prijateljstva prekidaju, a jaz između Petra i Franca, kao i njihovih porodica, raste. Rivalstvo i prijateljsko začikavanje sada postaje otvoren sukob, što čitaoce dodatno šokira usled svih osobina kojima se ističe sličnost dva junaka na početku pripovetke.[20] Naredni događaji – dolazak novog notaroša, pohrvaćenog Nemca, umesto Srbina; uklanjanje svega srpskog iz Petrove kuće; nesigurnost i strah bliskih prijatelja; pretapanje carske saksije u peć da bi se izbegla kazna zbog njenog posedovanja; vesti o tzv. veleizdajničkom procesu u Zagrebu 1909. godine, u koji je uključen i Petrov brat, i slično – rađaju se iz ovog prvog incidenta i dodatno potcrtavaju razdor koji kulminira na Badnji dan kada žandarmi preturaju Petrovu kuću i hapse ga. Oni ističu razliku između vlasti i običnog naroda („Naše je da ispunjavamo naredbe vlasti, a vaše je da se bezuslovno pokoravate naredbama vlasti.“),[21] čime se predočavaju nove razlike između Nemaca i Srba koje su u korenu kasnijih ratnih sukoba. Gazda Petar je optužen za isticanje srpstva, a kao dodatni dokazi izrečeni su krađa carske kruške i nepoštovanje carske saksije, što su, jasno je, samo izgovori da se srpsko stanovništvo u Vojvodini dodatno optuži za mržnju prema Austrougarskoj. Tako pripovetka „Susedi“, premda se ne bavi ratnim vremenom već periodom pre njega, predstavlja ne samo svakodnevicu građanstva, već i uvod u ratne sukobe, kao i rasvetljava kompleksnu ulogu prečanskih Srba u njima. Ona govori o „latentnom zaziranju od različitosti, a potom i otvorenom neprijateljstvu u nacionalno mešovitim sredinama u kriznim vremenima“[22] i potrebna je radi adekvatnijeg razumevanja postupaka junaka koji su uhvaćeni u raskoraku između Srbije kao otadžbine i Austrougarske kao vlasti kojoj služe, te je i stavljena na prvo mesto u zbirci kao njen uvod, okvir i simbol razaranja koji se iznova ponavlja u narednim pripovetkama.[23]

Naredna pripovetka, „Vesnik“, neretko se ističe kao najuspešnija u zbirci Iz prošlosti, ali i ona koja tematski, pripovedno i simbolički najviše odskače od ostalih.[24] Ujedno najkraća i najkondenzovanija od svih šest celina, ova pripovetka na momente izgleda kao da je istrgnuta iz stranica ratnog dnevnika autorke – prisutni su i tačni datumi poput 13. jula i 9. avgusta, na primer – koja se obraća potpuno otvoreno, ne skrivajući svoje aktivnosti u toku okupacije i misli o ratu. Ovaj tekst je nastao tokom izbeglištva, na osnovu spisateljičinog ličnog iskustva Sokobanje, i stoga se fokusira na prikazivanje „duševnog stanja nekoga ko je u pozadini, nemoćan da direktno učestvuje i pomogne“ u borbi, premda ima želju za to.[25] Istovremeno tradicionalna (bliska nekim celinama Saputnika) i savremena (sa snažnim uticajem modernističkih elemenata), pripovetka „Vesnik“ je lični doživljaj rata, pun autobiografskih elemenata. Početak pripovetke je u in medias res maniru i donosi reakciju običnog naroda na vesti o objavi rata i mobilizaciji u julu 1914, a prva dva pasusa rastu u jedan od najefektivnijih početaka u našoj ratnoj pripoveci:

Odmah posle objave o mobilizaciji, banjski je život na prečac učmao. Gosti, može se reći isključivo Beograđani, jurnuli su, još prve ratne noći, neko na vojnu dužnost, neko što bliže pruzi, neko rođacima i poznanicima, a neko, onako, za odjekom prestravljenog srca, i tragom svojih prvih, nepromišljenih misli.

Jurilo se i na konjima, i na volovima, i na magarcima, i na četiri i na dva točka, i peške, i do srca dirljivo je bilo pogledati te ljude, žene, decu, prtljag i stoku, koje je prvi oluj Rata svitlao u tesnu zajednicu ljubavi i straha, a koje će možda već drugi oluj Rata razvitlati u hladne predele večitog rastanka.[26]

Haos koji nastaje nakon objave rata nije nepoznat ovom stanovništvu i ono brzo zauzima stare položaje i vraća se ratnom životu: mobilizovani vojnici idu na položaje, a građansko stanovništvo započinje svoju svakodnevicu, skrivajući se i ne skrećući pažnju na sebe. I dok teče život van dometa prvih bitaka, Isidora Sekulić jukstaponira dva aspekta ratnog delovanja: objektivnu stvarnost punu regruta, te lična razmišljanja o prirodi rata i sećanja na predratne godine. Na fonu ove dve ravni odvija se pripovetka u naizmeničnom smenjivanju onoga što se vidi i onoga što se oseća. Prvoj grupi impulsa pripadaju kolone vojnika koji idu na položaje, mokri, umorni i već u prvim danima rata psihički iscrpljeni. Njihov moral je na visokom nivou i oni su svesni šansi za pobedu („Biju se, i naši se dobro drže.“), što priznaje i naratorka: „A ako ne pobedimo, ko da nas gazi? Vojska u kojoj se svaki drugi-treći vojnik krivo zakleo. Vojska čiji moral nema nijednu svetinju da spomene. Vojska koja zarobljenim Slovenima kidiše da smrvi slobodne Slovene“.[27] Na drugoj strani je lični doživljaj rata iz perspektive žene koja ostaje u pozadini – njoj u mislima „iskrsavaju uspomene iz starog zavičaja“[28] i ona se priseća vremena u kojima narod živi kao u pripoveci „Susedi“: u miroljubivom odnosu, ali uz određenu strepnju i nesigurnost. Ona navodi predratne situacije koje potenciraju buđenje nacionalne svesti i odnos Nemaca i Srba, ističuću neravnopravan položaj potonjih, formirajući vezu dve pripovetke i potencirajući stanje u kojem vojvođanski Srbi provode period od Aneksione krize do Prvog svetskog rata. Naratorka postaje glas naroda, i, iako nastupa u prvom licu i bliska je stavovima same autorke, zadržava autonomiju i autoritet neočekivanim pristupom temama koje obrađuje: umesto da lamentira nad sopstvenom sudbinom i glorifikuje uspehe vojnika, ona ne pokazuje znakove patetike i pretencioznosti,[29] već istovremeno iznosi dva paralelna toka radnje. Naime, desetak dana kasnije, dve tematske ravni pripovetke spajaju se u njenoj šetnji prirodom: ona pokušava da sredi misli, ali i komentariše kako pripremne borbe pre Cerske bitke i dalje traju, te kako ne-vojno stanovništvo živi „mehanično i tupo“, bez saznanja o razvoju sukoba, i sa minimumom vesti. Njoj se tada, skoro kao u priviđenju, ukazuje srpski vojnik – „U opancima, u surom, grubom odelu.“[30] – koji, pretpostavlja se, ide sa Cera, preko sebe prebacivši sivo-plavi austrijski šinjel, „kao golubije krilo“, dokaz pobede i ratni plen koji nosi sa sobom. Protagonistkinja oseća šok, ali i sreću, shvativši da je vojnik zapravo vesnik pobede. U tom trenutku se spajaju subjektivna i objektivna ravan pripovedanja, a junakinja, koja sagledava i sopstvena osećanja i istorijski trenutak, postaje svesna da je u pitanju prelomni događaj na nacionalnom i globalnom planu koji ima potencijal da postane jedan od najbitnijih u istoriji.

Premda pripovetke zbirke Iz prošlosti nisu zamišljene, a neretko ni izvedene, onoliko ambiciozno kao najpoznatiji tekstovi Isidore Sekulić, one predstavljaju bitan deo njenog književnog rada i sadrže isečke iz života civilnog stanovništva u pozadini u ratu, neočekivane odnose koji se formiraju pod prisilom ratnih dešavanja, pa čak i isečke iz biografije same spisateljice. Najvažnije, sve pripovetke pružaju kontekst za razumevanje života prečanskih Srba, i način na koji njihova predratna svakodnevica nailazi na iskušenja i napade austrijskih vlasti. One takođe sadrže i odgovor za razumevanje podeljenosti i nezavidne situacije u koje je to stanovništvo stavljeno prvo 1908, a potom i 1914. godine, i to je građa koja nedostaje u korpusu naše ratne proze. Stoga je jasno da je Isidora Sekulić precizno primetila neistražen prostor, i pokušala da ga popuni svojim pripovetkama, što i čini različito od Vasiljeva, Crnjanskog i drugih autora iz istog miljea.

Rebeka Vest

Premda jedna od plodnijih i kreativnijih spisateljica svog vremena, aktivna na polju književne kritike, esejistike, putopisa i proze, Rebeka Vest (Rebecca West) je i jedna od najmanje obrađenih autora međuratne epohe. Kada se govori o njenom doprinosu tematizaciji Prvog svetskog rata, misli se na roman Povratak ratnika (1918), jedno od prvih dela koje obrađuje post-traumatski poremećaj, prvom delu ratne tematike koje piše žena, te prvom delu koje svesno i namerno govori o posledicama na mentalno zdravlje učesnika rata. U njemu autorka dotiče i druge tematske okvire – psihoanalizu, feminizam, odnos društvenih staleža – koje drugi autori ne obrađuju, pa se ne posvećuje opisivanju rata i direktnih uticaja samo na vojnike, već i na društvo kao celinu. Naposletku, ona se poigrava pripovedanjem i fokalizacijom, dajući primarni glas ženi i ženskom iskustvu,[31] te njena namera nije da objasni uticaj rata na muškarce, nego i na žene iz njihovih okruženja koje ih čekaju kod kuće. Svi ovi elementi romana čine ga sličnim naslovima koji nastaju po okončanju rata, ali se on izdvaja od romana kao što su Gospođa Dalovej, Zbogom oružje ili Dnevnik o Čarnojeviću jer spaja više netipičnih ratnih tema u jedan koherentan tekst sa jasno izraženom porukom o položaju svih članova društva tokom rata. Roman doživljava pozitivnu recepciju, ali pada u zaborav kritike koja se usmerava na autorkina kasnija dela.

Poetiku i opus ove autorke određuje njen privatni život, ali i njen odnos prema poziciji žene u savremenom društvu, što kasnije dovodi do feminističkog aspekta njene proze. Ovaj element njenog života i rada pojavio se još u mladosti, budeći njeno interesovanje na više nivoa – kao društvena pojava, politički čin, težnja za ravnopravnošću polova i poetička odrednica književnog stvaralaštva aktivnih spisateljica – i navodeći je da se uključi u politički i društveni život zajednice kojoj pripada. To čini pridruživši se pokretu sifražetkinja i zagovarajući feminističke ideje celog života. Svoje nezadovoljstvo i aktivizam nije izražavala samo protestima, već i putem književnosti, oštro napadajući autore koji nemaju razumevanja za borbu za emancipaciju žena ili su predstavljali žene na negativan i pežorativan način.[32] Nezavisne junakinje vidljive su još u romanu Povratak ratnika, dok u narednim delima dostižu svoj pun potencijal. Njeni stavovi o problemima žena u zatvorenom i inhibiranom društvu privlače širok krug čitalaca, ali je u srži svih tekstova kojima izražava svoj feministički pogled težnja za idejama koje želi da oblikuje i predstavi na nov, upečatljiv i relevantan način.[33]

Autorka smatra Prvi svetski rat za presudni događaj XX veka i vododelnicu nakon koje ništa neće ostati isto.[34] Njen život tokom rata podeljen između težnje da preživi, nastojanja da spase život svog sina, te pokušaja da se ostvari kao spisateljica. Ovakva pozicija objašnjava zašto je baš ovaj ratni sukob za nju presudni događaj celog veka, ali i zašto u svojim delima opisuje promene koje nastaju nakon kraja rata. Te promene vidljive su u ponašanju ljudi, njihovom novom stavu prema životu, ophođenju prema svojim bližnjima, ali i recepciji književnosti i umetnosti. Tako, na primer, u eseju “The Dead Hand” iz zbirke eseja Ending in Earnest: A Literary Log (1931), ona tvrdi da postoji jaz između mladih i starih pisaca i čitalaca koji se dodatno produbio nakon rata,[35] dok u aprilu 1952. govori da se slaže sa stavom Gilberta Marija (Gilbert Murray) koji ističe da je najstrašnija posledica Prvog svetskog rata „gubitak saosećanja“[36] koji se vidi i u književnosti. Taj gubitak saosećanja je navodi da istražuje nove teme i ispita kako funkcioniše novo društvo, te da se nakon novinarske i kritičarske karijere potpunije posveti prozi kojom će, bar u prvim naslovima, dominirati specifičan tip junakinje koja se neprestano seća svog detinjstva i mladosti i čija simbolička vrednost raste iz romana u roman.[37] Ta junakinja dobija svoj prototip u prvom romanu autorke, u čemu se krije još jedna dodatna vrednost tog naslova u njenom opusu.

U romanu Povratak ratnika, Rebeka Vest piše o ženama koje strepe za živote svojih muževa na frontu, te o iskustvu slušanja i prihvatanja vesti sa ratišta među onima koji su ostali kod kuće. Takođe, ona posmatra i beleži povratak iz rata onih koji se vraćaju sa psihičkim traumama i sećanjima na rat koja ih ne napuštaju. Stoga je ovo autentično ratno delo koje, iako ne opisuje neposredna ratna stradanja, govori o posledicama na sve slojeve društva, i zato predstavlja vredan doprinos tematizaciji rata u engleskoj književnosti. On otvara teme koje su kasnije obrađivali Virdžinija Vulf i drugi autori, te Rebeka Vest, objavljujući ga dok rat još traje, anticipira i najavljuje kasnije autore koji postižu bolju kritičku ocenu i stvaraju poznatija dela.

Roman se odvija u interakciji Kristofera Boldrija, povratnika iz rata, sa tri žene koje učestvuju u njegovom povratku u društvo – supruga Kiti, neostvarena ljubav Margaret i rođaka Dženi – dok je poslednja od njih narator i glavni fokalizator radnje. Ona je na početku samo posmatrač koji nema aktivnu ulogu niti utiče na tok radnje, te je tako slična publici koja čita tekst. Dženi čitaocima predočava svoje misli i zapažanja drugih junaka, toliko adekvatno i precizno da se dolazi do zaključka da ona, mada nije sveznajući pripovedač, jeste „sveprisutna“ i stoga zna „šta drugi likovi osećaju mada to ne kažu“.[38] Ipak, njena uloga jača kako roman teče, i ona se pretvara u aktivnog učesnika radnje koji nagoni druge junake na pokret i rešavanje problema. Razlozi za ovakvu ulogu postaju jasni kada se zna da je Kristofer praktično pasivan tokom celog romana: u njegovom prvom delu je van zemlje, oporavljajući se od povrede na francuskom frontu, dok u drugom pati od amnezije, te je i dalje onemogućen da učestvuje u događajima koji se odvijaju. Stoga Dženi dobija ulogu naratora koji čitaocima prvo opisuje situaciju pre povratka ratnika u Englesku, da bi kasnije postala glas koji vokalizuje njegovo iskustvo, pošto on nije u mogućnosti da to učini sam.[39] Otud dolazi do promena u pripovedanju koje više nije linearno, već skokovito i impresionističko,[40] potencirajući modernističke elemente u romanu i promene koje nastaju u njegovom rukopisu, kao i uticaj ratnih iskustava povratnika i njihovih porodica na proces pisanja dela.

Uz to, ovaj roman ima istaknuto mesto u opusu ove spisateljice i generacije kojoj pripada kao preteča najpoznatijih dela o Prvom svetskom ratu i delo koje spaja temu ratne traume sa motivom povratka ratnika koji je toliko prisutan u posleratnoj književnosti da upravo figura povratnika spaja fikciju i stvarnost na najsnažniji mogući način.[41] Većina protagonista ovakve proze pati od fizičkih ili mentalnih trauma, i u njihovom oporavku i navikavanju na poratnu svakodnevicu se zapravo uviđa kontinuitet rata i činjenica da se on nije završio u novembru 1918, već da i dalje traje, naročito za one koji su u njemu izgubili spokoj i unutrašnji mir. Povratak ratnika je upravo takav ratni roman, delo koje ne opisuje ratnu stvarnost i ne donosi neposredne scene stradanja, već potencira efekat rata i žal za time što se on uopšte desio.[42] Zbog toga je ovaj roman „superioran primer veštine“[43] pisanja o jednoj temi koja je blizu toga da se pretvori u opšte mesto, ali je Rebeka Vest obrađuje adekvatno i umešno, i stoga izbegava patetiku i spaja više različitih tematskih ravni i inovativnih ideja.[44]

Trauma od koje pati protagonista romana nije fizičke prirode, niti se radi o sećanjima na rat zbog kojih on ne može da nastavi život. Sasvim suprotno, u pitanju je amnezija zbog koje se on ne seća poslednjih deceniju i po svog života, i nakon napada u kojem je ranjen, on se vraća u prošlost i nastavlja da živi kao da se ništa novo nije desilo prethodnih petnaest godina. Ova vrsta povrede je česta i budi interesovanje kod čitalaca kao jedna od neobičnijih i skrivenijih posledica ratnog učešća. Za razliku od proze koja tematizuje junake sa jasnim i očiglednim fizičkim povredama koje izazivaju reakciju okoline, Kristoferova povreda je manje primetna i on raste u „simbol svih muškaraca koji su doživeli traume u ratu“.[45] Ovo podstiče aktivnije čitanje i publika zauzima poziciju posmatrača radnje koji pokušava da dođe do rešenja problema i na potpuniji način razume delo pred sobom. Njihovu pažnju dodatno produbljuje činjenica da Rebeka Vest ne prikazuje povredu junaka eksplicitno, već daje razgovor tri junakinje i pismo Kristoferovog rođaka Frenka koji ga prvi zatiče u stanju izmenjene svesti, čime se otkriva da je junak nije fizički ranjen, već da je njegova povreda psihičke prirode, te da on pati od kontuzionog šoka i amnezije. Autorka ne opisuje njegovu povredu, već čitaoci o njoj doznaju indirektno i nepotpuno, čime se njihovo učešće u romanu dovodi na viši nivo jer moraju da aktivnije pristupe procesu čitanja. Tako se potencira emotivno i mentalno iskustvo ranjenika umesto fizičkog,[46] te Rebeka Vest time što aludira na izvor traume umesto da ga opiše samo pomera simboličko središte romana sa pitanja o tome šta se desilo na analizu toga kako povreda utiče na život Kristofera i njegove okoline. Takođe, ovo pojačava ulogu Dženi kao pripovedača jer se jedino iz njene rekonstrukcije događaja može naslutiti šta se zaista dešava Kristoferu, ili makar šta štampa plasira kao jednu od mogućih varijanti tragičnih događaja.[47]

Međutim, umesto da opisuje koliko je njegov život nakon povrede nepodnošljiv, Rebeka Vest pokušava da čitaocima objasni uzrok traume protagoniste, a u njegovom procesu oporavka se krije i jedna od najvećih inovacija romana Povratak ratnika: motiv psihoanalize kao razumevanje uzroka Kristoferovih problema. No, iako se roman može smatrati „proznom elaboracijom Frojdove teorije traume“,[48] u autopoetičkom tekstu iz 1982, autorka objašnjava da ga ona nije zamislila u tom ključu: „Za početak, priča se oformila u mojoj glavi sredinom 1915. godine, a bila je pretvorena u rukopis, ne računajući sitne detalje, nedugo nakon toga; u to vreme, manje od jedan posto intelektualaca u Londonu, ili predstavnika drugih klasa društva, čulo je za psihoanalizu.[49] Njena namera je, dakle, da jednostavno opiše amneziju kao jednu od mogućih posledica ratnog učešća, a sve to na osnovu iskustva vojnika koji se brzo nakon početka rata počinju vraćati sa ratišta sa sličnim posledicama. Tako ona već 1914. otkriva „jedan od prvih slučajeva amnezije do kojih je rat doveo“,[50] a kasnije otkriva i druge pacijente koji gube pamćenje nakon fizičkih povreda, i tako dolazi do građe za roman. U to vreme psihoanaliza postaje sve popularnija, i dok je roman napokon objavljen, tri godine kasnije, taj metod postao je prisutan u svesti savremenih ljudi. Međutim, mada je ona jedna od prvih engleskih autora koji istražuju kreativne mogućnosti teorije psihoanalize,[51] ovaj motiv za nju nije među najbitnijim elementima radnje, nego tek način da ostvari jedan od svojih primarnih ciljeva – da pokaže međusobne odnose svojih četvoro junaka iz vizure Dženi kao pripovedača. Na primer, pošto ne može da govori iz perspektive Margaret, koja je jedina koja shvata da je za Kristofera bolje da povrati pamćenje nego da živi u prošlosti, isključivi način da autorka dočara čitaocima šta ona misli jeste u razgovoru Margaret sa nekim višim autoritetom. Zato Rebeka Vest uvodi lik doktora Gilberta Andersona, psihoanalitičara koji je mnogo više od onih „staromodnih stručnjaka za nerve koji su samo pominjali mleko i jaja i masažu“,[52] i koji je pokretač razrešenja radnje u kog se uzdaju Margaret, Kiti i Dženi. Doktor nije primarna ličnost romana, već sredstvo kojim se dolazi do njegovog kraja i on ne pristupa hipnozi – naziva je „varljivim trikom“ – već ide drugim putem i pokušava da otkrije uzrok gubitka sećanja. Najzad se otkriva da je koren toga gubitak deteta, što ni Kiti ni Kristofer nisu preboleli, čime se otvara tema psihičkih trauma koje se javljaju u periodu pre i tokom Prvog svetskog rata, što izdvaja Povratak ratnika iz korpusa dela koja tematizuju ovaj rat. Kristofer tako postaje simbol svih ratnika sa psihičkim povredama koji pokušavaju da pronađu svoje mesto u svetu u kojem za njih nema mesta.

Rebeka Vest u romanu Povratak ratnika uspeva da na objektivan i književno relevantan način dočara dubinu mentalnih problema sa kojima se sreću povratnici sa fronta – naročito oni koji gube pamćenje – kao i teškoće koje more one koji ih čekaju kod kuće. Ona ne opisuje rat opsežno i detaljno, ali uspešno dočarava ovaj globalni sukob i doba nakon njega. Svojim selektivnim odnosom prema ratnim temama, Rebeka Vest istovremeno stvara atipično ratni i atipično modernistički roman koji ima određenih sličnosti sa delima koja se objavljuju odmah nakon završetka rata, ali i uspeva da ode korak dalje od njih. Kada se njen rad posmatra u ovom kontekstu, jasno je da je reč o spisateljici koja donosi nove nivoe značenja u dela koja opisuju Prvi svetski rat, prožimajući ratne teme sa onima koje se tiču pozicije žena u društvu, psihoanalize, uticaj rata na vojno i ne-vojno stanovništvo, ali i lečenje ratnih trauma, što je okvir koji kasnije postaje popularan u korpusu ratne književnosti. Iz ovih razloga je Rebeka Vest nezaobilazna figura ratne struje u engleskoj književnosti i autorka čiji se doprinos potpunijem razumevanju svih implikacija koje rat ima na različite slojeve i klase društva ne sme ignorisati.

***

Iako ne jedine spisateljice koje tematizuju Prvi svetski rat u prozi – vredi pomenuti, pre svih, i Milicu Janković i Virdžiniju Vulf – Isidora Sekulić i Rebeka Vest obrađuju ovu temu na istovremeno različit i komplementaran način. Fokusirajući se i na vojni i na ne-vojni svet, obe teže sveobuhvatnom prikazu ratnih godina i uspevaju da stvore dela koja, premda nisu najistaknutija u njihovom opusu, i te kako imaju svoju vrednost. Bilo da se radi o prikazu sudbine pojedinaca koji predstavljaju narod ili pak o junacima koji su predstavnici univerzalnih ratnih sudbina, i Isidora Sekulić i Rebeka Vest uspešno povezuju lično i kolektivno, tvoreći prozu koja govori o manje zapaženim aspektima Prvog svetskog rata i dopunjuje književnu građu u ovom presudnom istorijskom događaju.

Kada se ratno stvaralaštvo ove dve autorke dovede u komparativni odnos, dolazi se do nekoliko zaključaka. Naravno, najbitnija razlika između zbirke Iz prošlosti i romana Povratak ratnika uviđa se u tretmanu pojedinaca koji su primarne žrtve Prvog svetskog rata. Isidora Sekulić daje detaljniji kontekst njihovih života pre, tokom i posle rata, pokušavajući da prikaže svoje junake ne samo kao ratnike ili posmatrače ratnih dešavanja, već kao istorijski relevantne i utemeljene ličnosti kojima je ovaj rat tek jedan od presudnih događaja u životu. Ovo se najjasnije vidi u pripovetkama „Susedi“, „Šumanovići“ i „Odužen dug“, čija radnja i počinje prisećanjima na vreme pre 1914. i nastavlja se u godinama nakon rata. Zbog toga se može naslutiti da njena namera ovom zbirkom nije jednostavno prikazivanje ratnih nezgoda jednog određenog dela srpskog naroda, već se radi o programskom naslovu koji je nastao usled spisateljičine potrebe da se iskaže (i) kao nacionalno osvešćena autorka sa dubinskim shvatanjem predistorije i šireg konteksta Prvog svetskog rata. Sa druge strane, Rebeka Vest se u svom romanu najmanje posvećuje Kristoferu Boldriju i, premda je on jedini junak sa direktnim iskustvom rata iza sebe, on nije primarni protagonista romana Povratak ratnika, kao ni njegov primarni pripovedač ili fokalizator. Slično romanu Vojnikova nagrada, prvencu Vilijama Foknera iz 1926. godine, Kristofer je samo pokretač radnje i njeno simboličko središte, ali ne i tematska okosnica dela – umesto da opisuje njegovu sudbinu ranjenog povratnika, Rebeka Vest govori o ženama koje ga okružuju, odnosno o posledicama rata umesto samo o njegovim ishodima. Ona daje glas likovima koji su obično ućutkani u korpusu ratne proze – što u zbirci Iz prošlosti nije uvek slučaj – i stoga njene junakinje mogu da se izraze bogatije i potpunije nego u delima drugih autora istog perioda. Idući od ličnog ka kolektivnom, ova engleske spisateljica uspeva da odjednom dočara iskustva nekoliko kategorija društva pogođenog ratom, ali, za razliku od Isidore Sekulić, ne odlazi u budućnost i ne govori o poratnom vremenu. Ipak, među ove dve autorke se može primetiti i značajan broj sličnosti u tretmanu Prvog svetskog rata u prozi: obe odlaze korak dalje od uobičajenih ratnih priča, fokusirajući se na netipične ratne sudbine i likove koji se svojom živopisnošću nameću kao književno relevantni. Takođe, one izostavljaju tipične topose ratne proze i smeštaju svoje narative u alternativni prostor i atmosferu kuće, zajednice, crkve, porodice, i sl. Najzad, obe uspevaju da stvore dela koja se čitaju kao višestruko atipična za njihov opus – bilo da se radi o temama, narativnom pristupu, ideološkim odrednicama ili poetičkim okvirima – i koja se razlikuju od romana i pripovedaka koje su nastale pre ili posle ova dva naslova. Prvi svetski rat predstavljao je bitan događaj u životima Isidore Sekulić i Rebeke Vest, i one ga u zbirci Iz prošlosti i romanu Povratak ratnika tematizuju na uverljiv, uspešan i autentičan način, nametnuvši se kao jedne od najbitnijih autorki koje tematizuju ovaj događaj u međuratnom periodu.