Nastavni planovi i programi i savremena nastava srpskog jezika i književnosti

Plan nastave i učenja, kao i program nastave i učenja, konkretan su rezultat obrazovne politike jedne države. Kurikulumi u osnovnim i srednjim školama ne počivaju na objektivnim činjenicama i neutralnim podacima. Oni su izraz vizije legitimnog znanja i tradicije određene grupe ljudi.[2] Nastavne planove i programe ne konstruiše čitavo društvo, već uzak krug stručnjaka, kao i osoba koje su politički aktivne. U Republici Srbiji u neposrednom kreiranju planova i programa učestvuje najviše 120 ljudi,[3] što pokazuje da je iz stvaranja nacionalnih programa isključena većina nastavnika i učenika. Navedeni podatak govori o čvrstoj sprezi moći, politike i obrazovanja, koja u velikoj meri oblikuje nastavnu praksu mimo teorijski proklamovanih ciljeva.

U Srbiji se već nekoliko godina odvija reforma obrazovanja, čiji je najvidljiviji rezultat promena nastavnih planova i programa. Planovi i programi za sve razrede osnovne škole reformisani su u potpunosti. U srednjoj školi situacija je nešto drugačija, s obzirom na to da su preinačeni programi nastave i učenja za prvi i drugi razred gimnazija, ali ne i za više razrede. Aktuelni Pravilnik o programu nastave i učenja za prvi razred gimnazije stupio je na snagu objavljivanjem u Službenom glasniku br. 12/18,[4] dok je Program nastave i učenja za drugi razred gimnazije objavljen kao dopuna Pravilnika u Službenom glasniku br. 8/2019.[5]

Reformska struja u obrazovanju, deklarativno formulisana u ciljevima obrazovanja i vaspitanja u srednjim i osnovnim školama, koji su deo nastavnih planova i programa, kreće se ka progresivizmu i konstruktivizmu. U progresivističkom shvatanju nastave insistira se na nastavnim metodama koje učenika stavljaju u centar nastavnog procesa i podstiču ga da istražuje, misli i otvoreno zastupa svoje mišljenje u školi, s obzirom na to da je škola deo demokratskog društva.[6] U vezi sa progresivizmom je i konstruktivizam. Prema konstruktivističkom stanovištu, znanje proizlazi iz dominantne kulture, što znači da cilj učenja ne treba da bude ovladavanje znanjima koja već postoje. Navedeno shvatanje dovodi do pomaka obrazovnih ciljeva ka sposobnostima koje omogućavaju sticanje novog znanja,[7] a cilj nastave postaje učiti učiti, odnosno, učiti kako da se uči.

Progresivističko shvatanje nastave prisutno je i u zahtevima koje pred nastavnike postavljaju aktuelni programi nastave i učenja za prvi i drugi razred gimnazije. Po najnovijim srednjoškolskim programima, nastavno postupanje treba da bude usmereno na proces i ishode učenja, a ne na same sadržaje učenja koji više nisu „cilj sami po sebi, već su u funkciji ostvarivanja ishoda, koji su definisani kao funkcionalno znanje učenika“.[8] Od nametanja onoga šta treba da misle, glavni nastavni cilj postaje podučavanje učenika kako da misle. Takođe, nastavnici/nastavniku dopuštene su veća sloboda i kreativnost u dostizanju ishoda.[9] Oba navedena programa zalažu se za poštovanje rasne, nacionalne, kulturne, jezičke, verske, rodne, polne i uzrasne ravnopravnosti, tolerancije i uvažavanja različitosti.[10] Školski sistem kod učenika treba da razvije i „kompetencije za razumevanje i poštovanje prava deteta, ljudskih prava, građanskih sloboda i sposobnosti za život u demokratski uređenom i pravednom društvu“,[11] što svedoči da je veza između društvenog uređenja i obrazovanja stavljena u fokus savremene nastave.

Međutim, progresivna shvatanja izneta na početku reformisanih srednjoškolskih programa nisu u skladu sa njihovom sadržinom. Naime, najnoviji programi za srpski jezik i književnost u srednjim školama ne donose značajne novine u pogledu obaveznih i izbornih dela u odnosu na program koji datira još iz 1992. godine (Službeni glasnik, br. 3/92), a koji je nastao na osnovu programa iz 1990. godine (Službeni glasnik, br. 5/90), iz kog je izostavljena većina hrvatskih i slovenačkih pisaca.

U novim srednjoškolskim programima za srpski jezik i književnost nije napušteno proučavanje književnih dela zasnovano na književnoj istoriji, što podrazumeva da se književna dela proučavaju hronološki, od antičke do savremene književnosti. Zastupljenost književnoistorijskog pristupa u programima srednjih škola dovodi do dominacije estetskog kriterijuma u odabiru tekstova koji će se nastavno proučavati. I dalje se izučavaju samo najreprezentativnija književna ostvarenja koja su već decenijama deo školskog kanona, a ne dela manje poznatih ili zanemarenih književnica i književnika, od kojih su mnoga važna ilustracija duha jednog vremena i odgovarajućeg civilizacijskog trenutka. S tim u vezi, zanemarljivo je prisustvo književnica čak i u najnovijem školskom kurikulumu.[12] Takođe, insistiranje na delima vrhunske književne vrednosti – ili, preciznije, na onome što se vidi kao književna vrednost – u odabiru tekstova za nastavnu obradu dovodi do raskoraka sa stvarnim interesovanjima i ličnim afinitetima učenika. Kao što je već naznačeno, nastavnicima i učenicima je ostavljena sloboda u kreiranju izbornog spiska literature, ali oni i dalje nisu uključeni u stvaranje liste obaveznih dela u nastavnom proučavanju.

Navedeni problemi reformisanih školskih programa za srpski jezik svedoče o značaju skrivenog kurikuluma. Skriveni kurikulum odnosi se na vrednosti koje učenici nauče u školi zbog načina na koji se u školi planira i načina na koji je škola organizovana. Skriveni kurikulum određen je političkim faktorima. Nastavnici ga delom interiorizuju, stvarajući na taj način svoju implicitnu teoriju koju potom (ne)svesno nameću učenicima. Pomoću skrivenog kurikuluma neosvešćeno se prenose iz generacije u generaciju određene ideje o društvenim i rodnim ulogama, stavovima i drugim aspektima življenja, kao samorazumljive, neupitne, opštekulturne i trajne činjenice.[13] Drugim rečima, nastavni planovi i programi mogu na prvi pogled delovati progresivno, iako suštinski podržavaju tradicionalne i konzervativne principe po kojima je dugi niz godina ustrojena nastava.

U nastavku teksta, predstaviću mogućnosti i pogodnosti tumačenja književnih dela Jelene J. Dimitrijević iz američkog tematskog kruga u nastavnom kontekstu, koja su široj javnosti i učenicima dostupna u zborniku Amerikanke Jelene J. Dimitrijević.[14] Pripovetke „Amerikanka“ i „U Americi ʼnešto se dogodiloʼ“, kao i prevodi triju Jeleninih pesama sa engleskog jezika, objavljeni u ovom zborniku, mogu se izučavati u okvirima jednog časa srpskog jezika i književnosti u četvrtom razredu srednjih škola. Ovaj tekst je zamišljen kao „prilog ginokritičkim strategijama prevrednovanja i rekonstrukcije pedagoškog kanona“,[15] i time se pridružuje metodičkom predlogu Žarke Svirčev za izučavanje romana Nove Jelene Dimitrijević u trećem razredu srednjih škola.

Delo Jelene J. Dimitrijević u školskim udžbenicima

Jedno književno delo Jelene Dimitrijević ušlo je u spisak obaveznih dela Programa nastave i učenja za srpski jezik sa sedmi razred osnovne škole, rešenjem Ministarstva prosvete od 2019. godine (Službeni glasnik, br. 5/19).[16] Učenici sedmog razreda na časovima srpskog jezika tumače odlomak iz putopisa Sedam mora i tri okeana (1940), u kome su opisana putovanja jedne od modernistkinja srpske književnosti po zemljama Starog sveta, odnosno Bliskog istoka.

Navedeni program, koji će se primenjivati počevši od školske 2020/2021. godine, pokazuje da i u osnovnim školama nastava počiva na principima progresivizma. Nastava u ovom razredu treba da bude orijentisana ka razvijanju „kompetencija za snalaženje i aktivno učestvovanje u društvu koje se menja“.[17] Raspored književnih dela izvršen je po tematskom principu, pa su u program nastave i učenja za srpski jezik za sedmi razred uključena dela deset književnica.[18] Ovaj program preporučuje da nastavnici grupišu po srodnosti dela iz obaveznog i dopunskog programa. Heroine, istaknuti ženski likovi u različitim epohama, mogu biti kohezivni faktor za organizovanje nastave iz predmeta srpski jezik, što bi bila naznaka drugačijeg odnosa prema književnim delima koja se proučavaju. Jelica u epskoj pesmi Smrt vojvode Prijezde; Anđelija iz epske pesme Dioba Jakšića; supruga i majka u pesmi Među svojima V. Petkovića Disa; Ana Frank u Dnevniku; lik majke u Pupinovom delu Sa pašnjaka do naučenjaka; putnica/naratorka/autorka Jelena Dimitrijević u putopisu Sedam mora i tri okeana,[19] predstavljaju tematsku okosnicu za planiranje nastave književnosti.

Međutim, u programu za sedmi razred istaknuta je „putopisna perspektiva putnice“[20] u delu Jelene Dimitrijević. Na taj način, u fokus se stavlja žanr, ali se prenebregava činjenica da putnica svojim avanturističkim duhom i otvorenošću prema drugim kulturama odudara od tradicionalnog lika supruge, majke i domaćice, u koji se uklapa većina ostalih „heroina“ koje se pominju u programu.[21] Zanimljivo je da program učenja i nastave ne predlaže čak ni isticanje veze između pisanja Ane Frank i njenog sazrevanja u mladu ženu (iako ona piše o odrastanju, sazrevanju, zaljubljivanju, te o sebi kao o ženi, a ne više kao detetu).

Navedeni primeri pokazuju da se u programu za srpski jezik u sedmom razredu zanemaruju neke mogućnosti tumačenja dela Jelene Dimitrijević i drugih spisateljica i pesnikinja. Veći broj ženskih pisaca u pomenutom programu ne podrazumeva ukazivanje na različite kontekste u koje bi njihova dela mogla da se postave, kao i na različita stanovišta sa kojih bi mogla da se izučavaju. Izneto zapažanje predstavlja još jedan razlog za uključivanje američkog kruga tema Jelene J. Dimitrijević u program nastave i učenja za četvrti razred gimnazije, koji je još uvek u fazi izrade, a njegova primena se planira od školske 2021/2022. godine.[22] Tekstovi ove književnice, u čijem su središtu osvrt na položaj žena u tadašnjoj Srbiji i oduševljenje pripadnicama američke nacije, obiluju temama čije bi uvođenje u učionice na najpotentniji način doprinelo željenoj progresivnosti obrazovnog sistema u Srbiji.

Stvaralaštvo Jelene J. Dimitrijević i srpska kulturna baština

Jelena J. Dimitrijević (1862–1945) bila je srpska književnica, dobrotvorka i svetska putnica.[23] Rođena je u Kruševcu, udata u Nišu, a najveći deo svoga života provela je u Beogradu. Svoj umetnički talenat oprobala je u različitim žanrovima. Njene najznačajnije pripovetke su Đul-Marikina prikažnja, Fati-sultan/ Safi-hanum/ Mejrem-hanum, Amerikanka. Od dela epistolarne književnosti izdvajaju se Pisma iz Niša o haremima i Pisma iz Soluna, dok njen putopisni opus čine Novi svet ili U Americi godinu dana i Sedam mora i tri okeana. Važno je napomenuti da je Jelena Dimitrijević autorka romana Nove, koji je objavila Srpska književna zadruga 1912. godine.

Položaj Jelene Dimitrijević može se nazvati privilegovanim, budući da je živela i stvarala u istorijski značajnom, politički burnom, i kulturno plodnom periodu srpske istorije.[24] Njen životni vek poklapa se s periodom sticanja nezavisnosti srpske države i početkom raskida srpske kulture sa uticajima turske kulture. Sukob tradicionalnog i modernog očituje se u delima Jelene Dimitrijević kroz sučeljavanje dveju paradigmi, orijentalne i okcidentalne,[25] što je vidljivo i iz naslova njenih dela. Naposletku, važno je naglasiti da je Jelena Dimitrijević bila aktivan član ženskih društava, kao i autorka priloga u ženskim časopisima, te se za njen književni rad može reći da ima naglašeni feministički diskurs.[26] U centru interesovanja Jelene Dimitrijević i njenih tekstualnih reprezentacija (naratora i lirskih subjekata) nalazi se žena, njena priroda, sudbina i uloga u svetu koji je okružuje.

Obrazovni standardi, ishodi i kompetencije i nastavno izučavanje stvaralaštva Jelene J. Dimitrijević

„Opšti standardi postignuća za kraj opšteg srednjeg obrazovanja i vaspitanja i srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u delu opšteobrazovnih predmeta – srpski jezik i književnost“ važeći je dokument koji je izdao Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja 2013. godine.[27] U njemu su opisane opšta i specifična predmetna kompetencija koju bi učenici trebalo da steknu na kraju srednjeg obrazovanja, a takođe su predstavljeni konkretni obrazovni standardi za osnovni, srednji i napredni nivo učeničkih postignuća. Tri nivoa učeničkih postignuća razlikuju se kvantitativno, ne kvalitativno. Na primer, od učenika na svim nivoima se očekuje da navedu književnoistorijske i poetičke odlike stilskih epoha i povežu ih sa delima i piscima iz obavezne lektire školskog programa. Učenici na osnovnom, srednjem i naprednom nivou trebalo bi da se razlikuju samo po stepenu razumevanja i dubini promatranja ove teme.

Od učenika na svim nivoima očekuje se da kritički promišljaju književni i neumetnički tekst. Putopisi i pripovetke Jelene Dimitrijević inspirisane Amerikom počivaju na autorkinom kritičkom odnosu prema novoj kulturi, kao i kritičkom promatranju položaja žena u njenoj postojbini i Americi, što će pobuditi kritičko mišljenje kod učenika, a nastavnici/nastavniku pomoći da dostigne brojne standarde: 2.CJK.1.3.7. (Učenik kritički promišlja književni i neumetnički tekst srednje složenosti (osnovni nivo)); 2.CJK.2.3.5. (Učenik kritički promišlja složeniji književni i neumetnički tekst (srednji nivo)); 2.CJK.3.3.5. (Učenik produbljeno kritički promišlja složeniji tekst (napredni nivo)). Važan ishod nakon završenog ciklusa srednjeg obrazovanja jeste izgrađena kritička svest o sopstvenim čitalačkim sposobnostima, što predstavlja još jedan razlog za uvođenje književnih dela iz američkog kruga tema Jelene Dimitrijević u nastavne planove i programe. Naime, nastavnim izučavanjem njenih dela ostvaruje se obrazovni standard 2.CJK.3.3.7. (Učenik izgrađuje svest o sebi kao čitaocu – razvija čitalačku autorefleksiju (razume ulogu čitanja u sopstvenom razvoju; ima razvijenu, kritičku svest o svojim čitalačkim sposobnostima)). Kritičko mišljenje i visok stepen (samo)svesti važni su za progresivizam u metodici nastave srpskog jezika i književnosti, a osnovno su oruđe kritičke, odnosno feminističke pedagogije,[28] čije bi principe trebalo da obuhvati savremena i rodno osetljiva nastava srpskog jezika.

Kao što je već rečeno, savremena nastava usmerena je na opipljive rezultate učenja – ishode i kompetencije. Kompetencije su kognitivne sposobnosti i veštine kojima pojedinci raspolažu ili ih mogu naučiti kako bi rešili određene probleme, kao i s time povezane motivacijske, voljne i društvene spremnosti i sposobnosti, sa ciljem da se rešenja problema mogu uspešno i odgovorno koristiti u varijabilnim situacijama.[29] Prednost kompetencijskog pristupa obrazovanju jeste, pre svega, poboljšanje odnosa između nastave i konkretnog života nakon završenog obrazovanja, budući da su kompetencije u vezi sa stručnošću, osposobljenošću, snalažljivošću i prilagodljivošću. Proučavanjem dela Jelene Dimitrijević u nastavnom kontekstu učenici razvijaju kompetenciju za učenje i kompetenciju za rešavanje problema. Razgovorom o susretu kulture Istoka i Zapada, kao i o statusu žena u različitim društvima, učenici stiču građansku kompetenciju za život u demokratskom društvu, kao i kulturnu kompetenciju.

Ciljevi nastavne obrade književnog dela Jelene J. Dimitrijević

Nastavno proučavanje tekstova Jelene Dimitrijević omogućava ostvarivanje brojnih obrazovnih, vaspitnih i funkcionalnih ciljeva, od kojih su, po načelima savremene metodike, poslednji najvažniji. Obrazovni ciljevi koji se mogu ostvariti jesu: upoznavanje učenika sa životom i delom Jelene Dimitrijević; sticanje znanja o imagologiji, kognitivnoj naratologiji i ginokritici kao mogućim pristupima književnom delu; saznavanje o razlikama između autora i pripovedača; sistematizacija znanja o modernizmu, feminizmu i amerikanizaciji; utvrđivanje znanja o žanru pripovetke, lirske pesme i putopisa. Vaspitni ciljevi koji se mogu realizovati jesu: razvijanje ljubavi prema drugim kulturama; podsticanje otvorenosti i radoznalosti prema drugom i drugačijem; negovanje ljubavi prema jeziku i književnosti i čitanju; afirmisanje i prihvatanje vrednosti humanističkog obrazovanja i vaspitanja učenika; stvaranje svesti o pitanjima ženskih prava u savremenom društvu; razvijanje interesovanja za književnost koje su pisale žene.

Funkcionalni ciljevi čijem se ostvarivanju teži jesu: osposobljavanje učenika za tumačenje i vrednovanje književnih dela; korišćenje čitanja radi boljeg razumevanja sebe, drugih i sveta; stvaranje navike i potrebe za razvijanjem govorne i jezičke kulture; primenjivanje strategija čitanja koje su usaglašene sa tipom književnog dela i sa čitalačkim ciljevima; korišćenje komparativne metode s ciljem upotpunjavanja sopstvenih sudova o književnom delu; uočavanje osnovnih osobina književnosti kao diskursa; uočavanje i argumentovanje primerima osnovnih poetičkih, jezičkih, strukturnih i estetskih osobina književnih dela iz obavezne školske lektire; odabir, primena i kombinovanje adekvatnih metoda unutrašnjeg i spoljašnjeg pristupa u tumačenju književnoumetničkih i književnonaučnih tekstova; smeštanje književnog dela u kontekst stvaralačkog opusa i književnoistorijskog konteksta; kritičko povezivanje primarnog teksta sa samostalno odabranom sekundarnom literaturom; usvajanje književnoteorijske terminologije potrebne za valjano tumačenje književnih dela; isticanje značaja i uloge feminističkih ideja u stvaralaštvu Jelene Dimitrijević; vrednovanje poruka književnog dela u odnosu na vlastito čitalačko iskustvo.

Metode u proučavanju književnih ostvarenja Jelene J. Dimitrijević u nastavi

Metodika nastave srpskog jezika i književnosti poznaje obaveštajne (dijaloška, monološka, tekstovna metoda i metoda pokazivanja), opšte ili logičke, te stručne ili specijalne metode. [30] Dijaloška metoda se ostvaruje istraživačkim, problemskim, analitičkim i sintetičkim pitanjima, u kojima nastavnica/nastavnik vodi učenike ka samostalnom zaključivanju i argumentovanom izlaganju sopstvenih sudova o tekstu. Odlike dijaloške metode dovele su do toga da se ona nalazi u osnovi progresivističke nastave, koja stavlja učenika u centar nastavnog delovanja. Po konstruktivističkim shvatanjima, uloga nastavnika sastoji se u tome da pomogne učeniku da konstruiše znanja pružanjem oruđa koja će proces mišljenja učiniti dinamičnijim, što ukazuje na sklonost konstruktivističke pedagogije prema dijaloškom i heurističkom obliku nastave.[31]

Dijaloška metoda podrazumeva da nastavnica/nastavnik treba da se postavi u poziciju onoga ko traga za znanjem. U meri u kojoj je to moguće, nastavnica/nastavnik treba da deli moć/autoritet sa učenicima, zbog čega se dijaloška metoda nalazi u temelju kritičke, odnosno feminističke pedagogije.[32] Dijaloška metoda je potrebna za proučavanje feminističkog diskursa Jelene Dimitrijević, s obzirom na to da bi bavljenje pitanjima koja se odnose na položaj žene bilo obesmišljeno u nastavi ukoliko bi izostali razgovor i uvid u učeničko razumevanje problema. Monološka metoda se može pokazati produktivnom u proučavanju dela J. Dimitrijević ukoliko je reč o dobro strukturiranim i argumentima potkrepljenim učeničkim monolozima u vezi sa tekstom. Monološka metoda se primenjuje i kada nastavnica/nastavnik učenike obaveštava o kulturnim, istorijskim i društvenim okolnostima neophodnim za razumevanje umetničkog sveta Jelene Dimitrijević. Tekstovna metoda na času će biti primenjivana zbog toga što će nastavnica/nastavnik motivisati učenike da svoja izlaganja ne zasnivaju samo na ličnim iskustvima nastalim povodom pročitanog teksta, već i na umetničkim činjenicama koje se u njemu nalaze. U vezi sa ovom metodom jeste i metoda zapažanja i pokazivanja, koja je neizostavna za razumevanje nijansi osećanja koje glavni junak-pripovedač oseća prema voljenoj ženi u pripovetkama J. Dimitrijević inspirisanim Amerikankama. Ukoliko učenici propuste da opaze pripovedačeve smernice i suptilne komentare u tekstu, neće uspeti da shvate širinu raspoloženja i psiholoških stanja narativnog subjekta.

Od logičkih metoda, u nastavnom proučavanju književnosti Jelene Dimitrijević, poseban značaj imaće poredbena ili komparativna metoda, koja će se ostvarivati usmeravanjem učeničke pažnje na druge tekstove iz američkog ciklusa srpske spisateljice. Učenici će se kretati od pojedinačnog teksta pripovetke „Amerikanka“ ka ostalim tekstovima iz američkog tematskog kruga (induktivna metoda). Takođe, uvidi do kojih dođu posmatrajući ostvarenja iz američkog opusa Jelene Dimitrijević pomoći će im da kontekstualizuju činioce narativnog sveta navedene pripovetke (deduktivna metoda). Analiza književnog dela Jelene Dimitrijević dovešće do sinteze znanja o feminizmu, odnosno borbi za ženska prava s početka 20. veka, modernizmu i odlikama ženskog stvaralaštva, a svi doneseni apstraktni zaključci biti konkretizovani ponovnom primenom na tekst.

Specijalne ili posebne metode razlikuju se od nastavnog predmeta do nastavnog predmeta, a za metodologiju nastave srpskog jezika i književnosti karakteristično je da se „gotovo sve metode kojima se služe književni kritičari, istoričari i teoretičari primenjuju u pogodnim oblicima i u nastavi književnosti srednjih i osnovnih škola“.[33] Školsko proučavanje tekstova proizlazi iz simultane primene više specijalnih (književnonaučnih metoda). Književnim delima se pristupa primenom metodološkog pluralizma, s obzirom na to da idealna metodička situacija zahteva holistički, integralni pristup tekstu.

Metodska adekvatnost i pristupi književnom delu Jelene J. Dimitrijević

Metodološki pluralizam počiva na odabiru nekoliko specijalnih metoda uslovljenih samim tekstom, što omogućava ostvarivanje metodske adekvatnosti u nastavi. Dela iz američkog kruga tema Jelene Dimitrijević mogu se posmatrati iz ugla ginokritičkih, imagoloških i kognitivnonaratoloških proučavanja.

Ginokritika, koja se bavi istraživanjem ženskog književnog stvaralaštva, analizom ženske književne tradicije i ženskih iskustava,[34] može se koristiti u čitanju dela Jelene Dimitrijević u nastavnom kontekstu. Najočigledniji povod za to je sukob autorskog glasa Jelene Dimitrijević sa naratorskim glasom koji je muškog roda. Brojnim radnim nalozima nastavnica/nastavnik usmeriće pažnju učenika na nalaženje odgovora na pitanje da li se i zašto autorkino ja krije iza pripovedača–glavnog junaka–naratora i u „Amerikanki“ i u pripoveci „U Americi ʼnešto se dogodiloʼ“.

Imagološka perspektiva otvara se brojnim sučeljavanjima Istoka i Zapada kroz kontrastiranje opisa Amerikanke iz ugla pripovedača i njihovih međusobnih doživljaja jedno drugog. Nastavnica/nastavnik će učenike podstaći da primete da u pripoveci „U Americi ʼnešto se dogodiloʼ“ narator sebe opisuje kao „orientalca, sentimentalnog romantičara i sanjalicuˮ,[35] koji dolazi iz „egzotične zemlje“,[36] gde „žena čoveku nije drug, nego svojina“,[37] dok Amerikanka njegovu zemlju doživljava kao „biblijsku“.[38] Kada govori, Amerikanka peva,[39] a naratorove oči nalik na tigra odaju njegovo azijatsko poreklo.[40] Ipak, pripovedni subjekt se amerikanizuje, lišavajući se onoga bez čega se odraslo muško „ne bi smelo pojaviti u svet – brkova“.[41] Narator zaključuje da postoji „srodnost duša“ između njega i Amerikanke, iako su oni „dve rase, dva temperamenta, dve nacije, dve religije, dve kulture, dva kontinenta, dva sveta“.[42] Razlike između pripadnika dvaju naroda bivaju prevaziđene zaljubljenošću i kosmopolitanizmom narativnog subjekta. Iz svega navedenog se može zaključiti da se imagološki pristup, time što je usmeren na izučavanje percepcije i reprezentacije, pomoću stvaranja „slika u glavama“ i „proizvodnjom značenja“,[43] približava kognitivnonaratološkom pristupu.

Ponikla iz klasične naratologije, fenomenologije i teorije recepcije, kognitivna naratologija proučava mentalne procese,[44] kako one koji se odigravaju u svesti junaka koji su deo umetničkog sveta, tako i one koji se odvijaju u svesti čitalaca književnih dela, odnosno slušalaca, posmatrača ili primalaca drugih vrsta umetnosti. Kognitivnonaratološki pristup tekstovima Jelene Dimitrijević biće aktiviran svaki put kada nastavnica/nastavnik zatraži od učenika da iskažu svoje predstave o likovima, njihovim postupcima i situacijama u kojima se nalaze. Vezu sa kognitivnom naratologijom omogućavaju i hipotetički narativi prisutni u pripovetkama o Amerikanki, u kojima se izražavaju maštanja narativnog subjekta o tome kako bi se ponašao pred voljenom ženom kada bi joj iskazao ljubav.

Opisani savremeniji pristupi mogu se koristiti integrativno, bez mehaničkog razdvajanja, s obzirom na to da parcijalizacija znanja nije poželjna u nastavnoj praksi. Na njima je zasnovano tumačenje dela J. Dimitrijević, ali to ne znači da se na času ne mogu koristiti dostignuća i metode pristupa koji su tradicionalno, više decenija, prisutni u nastavi: psihološki, sociološki, biografski, pozitivistički, impresionistički, filozofski, jezičko-stilski, komparativni, strukturalistički, semiotički i hermeneutički.

Nastavni principi u analizi tekstova Jelene J. Dimitrijević u školi

Na uspešnom času srpskog jezika i književnosti moraju biti ostvareni nastavni principi koje prepoznaje metodička literatura.[45] Da bi nastavni principi bili realizovani u školi, nisu dovoljni samo umešnost i talenat nastavnika, već je potrebno da književnoumetnički tekst bude pogodan za ostvarivanje metodičkih zadataka. Primenom više specijalnih metoda u analizi dela Jelene Dimitrijević u nastavi ostvaruje se princip naučnosti, dok razgovor o socijalnom statusu žena i neravnopravnosti sa kojom su bile suočene na početku 20. veka deluje vaspitno na đake. Princip postupnosti i sistematičnosti realizuje se metodičkim vođenjem učenika od jednostavnijih ka složenijim zaključcima vezanim za umetnički svet dela Jelene Dimitrijević. Princip svesne aktivnosti aktivira se razgovorom o temama koje su pokrenute autorkinim zapažanjima iz prošlog veka, a koja su aktuelna i danas. Kada se učenici bave onim što je deo savremenog društvenog konteksta i tiče se njihovih života, ostvaruje se princip povezanosti teorije i prakse. Princip trajnosti znanja i učenja ostvaruje se tako što se ono o čemu se razgovara u školi može povezati sa svakodnevicom. Cilj principa racionalizacije i ekonomičnosti dostiže se time što se nekoliko žanrovski različitih, a tematski sličnih dela proučava u okviru jednog nastavnog časa. S obzirom na to da su učenici maturanti, poštovaće se i princip usklađenosti nastave sa uzrastom i sposobnostima učenika. Princip uslovnosti oslanja se na princip individualizacije, po uzoru na koji nastavnica/nastavnik treba da planira nastavne sadržaje u skladu sa interesovanjima i ličnim afinitetima učenika. Naposletku, princip čulnosti (očiglednosti) može se ostvariti pokazivanjem fotografija koje su nastale tokom Jeleninog putovanja u Ameriku, a koje su integralni deo njenog putopisa Novi svet ili U Americi godinu dana.

Metodičke radnje i postupci u tumačenju književnih tekstova Jelene J. Dimitrijević

Najvažnije metodičke radnje: motivisanje učenika za tumačenje književnog teksta, čitanje književnog dela i njegovo lokalizovanje u poetički i književnoistorijski kontekst deo su pripremanja nastavnika i učenika za tumačenje dela na času, a koriste se i tokom interpretacije samog književnog teksta.

Interesovanje za motivisanje učenika u nastavi povećava se nakon empirijskih dokaza da su intelektualne predispozicije učenika samo delom faktor uspeha u učenju, dok među ostalim uzrocima školskog uspeha najznačajnije mesto zauzima motivacija.[46] Učenik treba da postane aktivni subjekt koji samostalno traga za sopstvenim značenjima, a takav ne može biti bez intrinzične motivacije. Mogućnost učenika da razvije unutrašnju motivaciju svedoči o njegovoj imaginaciji, emotivnoj razvijenosti, moralnoj i socijalnoj osetljivosti.[47] Unutrašnju motivaciju za čitanje književnih dela, osim radoznalosti, odlikuje i potreba učenika da na problemski, stvaralački i istraživački način prouče književni tekst.[48] Na taj način se ostvaruje jedan od dugoročnih ciljeva nastave književnosti – stvaranje trajnih čitalačkih navika.

U metodičkoj literaturi ističe se da se najavljivanjem uživanja koje će uslediti tokom čitanja književnog dela u dobroj meri postiže zainteresovanost učenika za složene čitalačke zadatke koje oni prihvataju i doživljavaju kao afirmativne radne izazove.[49] Raznim podsticajima kojima se najavljuje umetnički svet pripovedaka Jelene Dimitrijević, koji karakteriše nemogućnost glavnog junaka-pripovedača da izrazi ljubav voljenoj ženi, može se ostvariti motivisanje za njihovo čitanje.

Književno iskustvo učenika, odnosno generisana ideja o tipu teksta, koja se sa njim povezuje, imaju motivacionu ulogu u nastavi. Kada se seća pročitanih dela i u prepoznatljiv, žanrovski okvir unosi ovo ili neko drugo delo, učenik svoje interesovanje i očekivanje sa poznatih spontano prenosi i na nove tekstove.[50] Učenicima je iz treće godine poznata modernistička lirska pesma, pa će ih na tumačenje pesama Jelene Dimitrijević podstaći predznanja o ovoj književnoj vrsti.

Humoristički tekstovi stvaraju vedru i kooperativnu radnu atmosferu na času i podstiču volju učenika za slušanje, čitanje, doživljavanje i tumačenje dela takve sadržine.[51] Elementi ironije naročito su izraženi u pripoveci „U Americi ʼnešto se dogodiloʼ“, kada Amerikanka ne ostavlja pripovedaču mogućnost da joj izjavi ljubav, ponavljajući rečenicu I am busy. Situacija u kojoj se obreo glavni junak izazvaće smeh kod učenika, a samim tim i pozitivnu radnu atmosferu za tumačenje književnosti.

U metodičkoj literaturi ukazano je na značaj različitih vrsta čitanja književnog dela (doživljajnog, istraživačkog, čitanja u sebi, čitanja s beleškama, izražajnog interpretativnog čitanja), kao i na neophodnost njihovog kombinovanja.[52] Vrste čitanja uslovljavaju različite pristupe u interpretaciji književnog dela i u funkciji su svestranijeg doživljavanja i saznavanja teksta. Na taj način, proučavanje književnog dela biva podignuto na nivo stvaralačkog reagovanja, a nastavni proces usmeren na razvijanje čitalačkih kompetencija učenika.[53] Čitalačke kompetencije počivaju na sposobnosti uživljavanja učenika u svet dela, njihovom pouzdanom poznavanju sadržaja i pojačanom doživljajnom i fantazijskom angažovanju.

Doživljajno čitanje je najuzbudljiviji momenat čitalačke aktivnosti učenika, kada se učenici prepuštaju mašti i uživaju „ulazeći“ u fikcionalne svetove književnosti. Povrh svega, „uranjanje“ u svet teksta podrazumeva da čitalac, koristeći se životnim iskustvom i kulturološkim znanjima, konstruiše objekte nezavisne od jezika, koji nepotpunu sliku, podstaknutu navodima u tekstu, čine živopisnijom predstavom.[54] Učenici mesta neodređenosti „ispunjavaju“ pomoću imaginacije: sposobnošću dočaravanja, zamišljanja, uživljavanja, sledeći smernice prisutne u samom delu. Pomoću mentalnih simulacija,[55] čitalac se situira u konkretne imaginarne situacije i predviđa mogući razvoj događaja.[56] Čitalačko umeće učenika zasniva se na fantazijskom, kritičkom i stvaralačkom mišljenju, čulnoj mašti, zapažanju i pamćenju. Dopunjavanje mesta neodređenosti na osnovu sopstvenog iskustva, znanja i kulturološke pozadine predstavlja iščitavanje „skrivenih narativa“ koje je neophodno, budući da odsustvo naracije ne podrazumeva i odsustvo interpretacije.[57] Već je nagovešteno da u umetničkom svetu pripovedaka Jelene Dimitrijević dominira hipotetički narativ, odnosno pripovedanje o onome što se nije dogodilo, te da postoje i mesta sa skrivenim narativima. Skriveni narativi preovladavaju u opisu života i ponašanja Amerikanki, što će reći da se pred čitaoce postavlja zahtev da poznaju istorijski kontekst u kom su se žene u Americi borile za prava da bi se mogao razumeti tekst u celini.

U metodičkoj literaturi pod lokalizovanjem teksta podrazumeva se „svestrano postavljanje teksta u autentične istorijske i razvojne okolnosti“.[58] U metodici nastave književnosti razlikuju se dva vida lokalizovanja. Šire ili spoljašnje lokalizovanje teksta obuhvata „ukazivanje na istorijske činjenice, biografske okolnosti i prototipsku stvarnost“.[59] U šire lokalizovanje spada monološka deonica u kojoj nastavnica/nastavnik obaveštava učenike o borbi žena za politička, ekonomska i druga prava, to jest, o feminizmu kao borbi za ukidanje patrijarhata koji počiva na podređenom položaju žena, čiji koreni sežu u duboku prošlost,[60] kao i kada im objašnjava da je pravo glasa za žene u Americi izvojevano 1919. godine, iste godine kada je Jelena Dimitrijević posetila Novi kontinent, i to delovanjem sifražetkinja. Ovaj naziv potiče od francuske reči za pravo glasa. Uže ili unutrašnje lokalizovanje predstavlja situiranje književnog teksta u nadređenu literarnu celinu.[61] Poželjno je da nastavnica/nastavnik učenicima ukaže na međusobni odnos tekstova koji čine američki opus Jelene Dimitrijević. Naime, pripovetka „Amerikanka“ prvi put je objavljena 1912. godine u Srpskom književnom glasniku. Pripovetka „U Americi ʼnešto se dogodilo’“ objavljena je u istom časopisu 1924. godine, dok su tri pesme na engleskom jeziku objavljene samo u pomenutom zborniku Amerikanke Jelene Dimitrijević, s obzirom na to da su za autorkinog života ostale u rukopisu. Završetak američkog ciklusa predstavlja putopis Novi svet ili U Americi godinu dana, koji je objavljen 1934. godine. Američki putopis se ne nalazi u navedenom zborniku, ali ga učenici lako mogu naći, s obzirom na to da je u savremeno doba doživeo dva izdanja, 2018. i 2019. godine, a dostupan je i na internet stranici digitalne biblioteke Narodne biblioteke Srbije. Za čitanje američkog putopisa Jelene Dimitrijević učenici treba da budu motivisani nakon časa obrade njenih pripovedaka i pesama o Amerikankama.

Kvalitetna nastava srpskog jezika i književnosti počiva na povezivanju, odnosno korelaciji znanja svojstvenim ovom predmetu sa znanjima iz drugih humanističkih nauka. Budući da pripovetke Jelene Dimitrijević obiluju informacijama o kulturi koju ona kao putopisac upoznaje, u njihovom proučavanju omogućene su međupredmetne korelacije sa geografijom, istorijom, etnologijom, pa čak i folkloristikom u nastavi srpskog jezika i književnosti. Bavljenjem problemom položaja žene u društvenoistorijskom kontekstu u kom je živela Jelena Dimitrijević i u onom u kom živimo mi danas, u nastavi se realizuje korelacija sa trima predmetima: istorijom, ustavom i pravom građana i građanskim vaspitanjem. Proučavanje tri pesme na engleskom jeziku koje su deo zbornika Amerikanke Jelene Dimitrijević može uspostaviti korelaciju između srpskog i engleskog jezika u nastavi, i razviti ljubav prema učenju stranih jezika, što je važan vaspitni cilj za nastavnicu/nastavnika srpskog jezika.

Unutarpredmetne korelacije u proučavanju pesama Jelene Dimitrijević zasnovane su na prisećanju učenika na znanja koja su stekli o modernizmu u trećem razredu srednje škole. Pesma Moja duša govori o brojnim unutrašnjim sukobima koji su karakteristični za moderan lirski subjekt. Binarne opozicije čvrsta: promenljiva, mirno jezero: uzburkalo more, hrišćanska pesma: paganska himna, ljupke ptice: divlji zverovi ukazuju na začuđenost lirskog subjekta samim sobom, a nemogućnost poimanja sopstvenog identiteta i emotivni rascep važni su motivi modernističke poezije[62] Razumevanje njenih stihova zahteva i međupredmetnu korelaciju sa znanjima iz antičke filozofije, budući da referiše na seobu duše, odnosno metempsihozu. Pesma Oči (nepoznatom dečačiću) objašnjava distinkciju između pesnikinje i lirskog ja, koja je u vezi sa već pomenutom opozicijom autorka/pripovedač. Osim toga, refren pesme: „Volim li tvoje oči plave / Jer se zagledaše u njene oči sive?“ podseća čitaoce na fascinaciju Amerikankom sa kojom su se sreli u pripovetkama. Za razumevanje poetskog sveta ove pesme učenicima će biti potrebno da se sete pesme Očiju tvojih da nije Vaska Pope, čime će se ostvariti još jedna unutarpredmetna korelacija. Pesma Ne reci mi... takođe svedoči o opčinjenosti lirskog subjekta ženom, a njen naslov priziva čuveni stih „Ne, nemoj mi prići“ iz pesme Strepnja Desanke Maksimović, koji opisuje određenu koncepciju ljubavi: (ženski) lirski subjekt se sa distance divi osobi u koju je zaljubljen. Nabrojane korelacije pokazuju da se stvaralaštvo Jelene Dimitrijević po svojim temama i postupcima lako može integrisati u aktuelni obrazovni sistem i umnogome mu doprineti.

Primeri nastavne obrade pripovetke „Amerikanka“ Jelene Dimitrijević

U prethodnim odeljcima, tumačenje pripovetke „U Americi ʼnešto se dogodiloʼ“, kao i tumačenje triju pesama koje su prvobitno napisane na engleskom jeziku, predstavljeno je kao ilustracija različitih elemenata nastave srpskog jezika i književnosti. Dok su navedena dela iz američkog kruga tema Jelene Dimitrijević bila kratko komentarisana, pripovetka „Amerikanka“ treba da se izučava na nivou interpretacije, to jest, najpodrobnije analize književnog teksta u školi, koju je moguće započeti sledećim istraživačkim zadacima.

1. Obratite pažnju na početak pripovetke „Amerikanka“ Jelene J. Dimitrijević. Šta saznajete o pripovedaču na osnovu prvih rečenica teksta? Šta mislite, zbog čega narator progovara muškim glasom, iako je poznato da je pripovetka inspirisana ličnim iskustvom autorke? Navedite osećanja koja dominiraju u unutrašnjem svetu naratora. Ustanovite zbog čega pripovedač govori ljubavi zbogom.

2. Pronađite u tekstu opise evropske prestonice u kojoj se sreću pripovedač i Amerikanka. Koju funkciju ima navedena deskripcija u umetničkom svetu pripovetke? Protumačite smisao neimenovanja Amerikanke i grada u kome se pripovedač sreo sa njom. Proučite ulogu koju ima portret Amerikanke u karakterizaciji njenog lika. U čemu se sastoji njena lepota po mišljenju naratora?

3. Kako razumete tvrdnju pripovedača da je Amerikanka „kao čovek slobodna“? Obrazložite o kakvoj slobodi može biti reč, s obzirom na društveno-istorijske okolnosti u koje je smeštena radnja pripovetke. Uočite vezu koju pripovedač uspostavlja između Amerikanke, nove žene, i Eve, prve žene. Istaknite o čemu narator mašta kada je u prisustvu Amerikanke. Pratite kako se Amerikanka ponaša u društvu drugih muškaraca. Objasnite kako je ona slobodna kao čovek, „a ipak najviše žena“. Pripremite se da obrazložite zašto pripovedač insistira na Amerikankinoj iskrenosti i detinjastosti. Dosetite se značenja aforizma upotrebljenog u pripoveci: „Iskrenost je nepokvarenost, zdravlje duše“.

4. Analizirajte pripovedačevu uzbuđenost koja se intenzivira na izletu sa Amerikankom. Odredite čime je izazvan preokret u odnosu pripovedača prema Amerikanki. Opišite utisak koji na pripovedača ostavlja Amerikankin poljubac. Otkrijte zbog čega je narator „čas do krajnosti veseo, čas do krajnosti tužan“. Ukažite na sredstva kojima se koristi pripovedač u opisu svojih osećanja. Primetite uzrok ljubomore u srcu pripovedača nakon poljupca sa Amerikankom. Odgonetnite zašto je narator ljubomoran na mladića kog doživljava kao Adama, prvog čoveka.

5. Objasnite ulogu maštarija i sanjarija u dinamici osećanja koja narator gaji prema Amerikanki. Razmislite o značenju rečenice iz pripovetke: „U svakom čoveku ima po dva čoveka, po tri“. Uočite simboliku imena Gospođa Dim/Gospođa Magla, koje pripovedač daje voljenoj ženi. Na koji način se čulno osećanje naratora prema Amerikanki preinačava u duhovno? Svoje odgovore potkrepite primerima iz teksta. Naglasite stavove pripovedača o lažnom stidu. Kada će, po naratorovom mišljenju, čovek prestati da gleda ženu kao ženku, a početi da je gleda kao svog druga? Izdvojte emancipatorske poruke koje čitaocima saopštava pripovedač. Izložite zbog čega je Amerikanka žena budućnosti. Da li su i u kakvoj sprezi položaj žena i moderno, demokratsko društvo? Argumentujte svoje odgovore osvrćući se na tekst pripovetke.

6. Usredsredite svoju istraživačku pažnju na opis rastanka pripovedača i Amerikanke. Navedite zbog čega narator smatra da se njegova ljubljena žena promenila. Razmislite na koji način poreklo pripovedača utiče na njegovu povremenu nezgrapnost u odnosu sa Amerikankom. Osluškujte sentimentalnost pripovedačevih reči. Zašto narator svoju pripovetku naziva pesmom? Primetite kada narator izražava ljubav voljenoj Amerikanki. Zaključite čime je bio motivisan pripovedač kada se rešio da Amerikanki napiše pismo. Da li se on plaši njenog muža do koga bi moglo dospeti pismo? Šta mislite, zašto je to tako? Obrazložite svoje stavove. Kakva su naratorova sećanja na voljenu ženu godinu dana nakon susreta sa njom? Pronađite u tekstu pripovedačeva svedočenja o dubini njegovih emocija prema Amerikanki.

Dinamika i činioci objedinjavanja u nastavnoj interpretaciji

Dinamika nastavne interpretacije pripovetke „Amerikanka“ može biti zasnovana na brojnim objedinjujućim i sintetičkim činiocima: umetničkim doživljajima (utiscima, osećanjima, raspoloženjima, razmišljanjima i stavovima koje je pobudio svet književnog teksta), bitnim strukturnim elementima (temi, motivima, umetničkim slikama, fabuli, sižeu, književnim likovima, porukama, motivacionim postupcima, kompoziciji), formama pripovedanja (dijalogu, deskripciji, naraciji), jezičko-stilskim postupcima i literarnim (književnoumetničkim) problemima.[63] Korišćenje triju činilaca objedinjavanja, odnosno proučavanje literarnih problema, likova i pripovedačkih postupaka pripovetke „Amerikanka“, najsvrsishodnije je za tumačenje ove pripovetke u nastavi. Literarni problemi predstavljaju najvažniji integracioni činilac interpretacije pripovetke „Amerikanka“. Vezani su za idejni sloj književnoumetničkog teksta, koji se u metodičkoj literaturi tako naziva pod uticajem teorije Romana Ingardena. Dakle, u idejnom sloju književne umetnosti sadržana je suština njenih obrazovnih vrednosti i vaspitnih mogućnosti. Da bi neka poruka prešla iz literarnog sveta u svest učenika neophodno je da učenici saznaju gde, kada, kako i zašto je ona nastala, kome je upućena i kakvu funkciju ima,[64] zbog čega je potrebno valjano metodičko vođenje razgovora o delu i povremeno intervenisanje nastavnice/nastavnika u vezi sa učeničkim odgovorima.

Zbog pripremnih radnji koje su temeljno obrađene, očekuje se da učenici neće imati većih problema u odgovaranju na zahteve i pitanja istraživačkih zadataka. Uloga nastavnika u analizi ove pripovetke u školi zasniva se na dopunjavanju učeničkih stavova i njihovom eventualnom prevrednovanju. U težnji ka ostvarivanju principa naučnosti, a i radi motivacije učenika književnom kritikom, nastavnica/nastavnik može na času predočiti stav Magdalene Koh o odabiru muškog narativnog ja. Naime, po njenom mišljenju, u ovoj pripoveci muškarac kao pripovedač je instrumentalizovan da bi se govorilo o ljubavi žene prema ženi, čime Jelena Dimitrijević čini nešto transgresivno (što prevazilazi granice) i subverzivno (što podriva uvrežena shvatanja)[65] Čitaocima manje radikalno izgleda kada je muški pripovedač oduševljen ženom koja je „slobodna kao čovek“,[66] nego kada bi to učinila autorka svojim ženskim glasom. Na taj način, u učionici bi se podstakao razgovor i o zaljubljenosti dve žene ili dva muškarca. Takođe, nastavnica/nastavnik će učenicima izneti stav Jelene Milinković, koja ovu pripovetku po njenom žanrovskom i tematskom određenju svrstava u korpus ljubavnih pripovedaka, koje su autorke od kraja 19. i tokom 20. veka intenzivno pisale.[67] Nastavnica/nastavnik insistira na tome da prisustvo ljubavnih pripovedaka na književnoj sceni toga doba nimalo ne umanjuje umetničke vrednosti pripovetke Jelene Dimitrijević. Jedan od poslednjih zaključaka nastavne interpretacije pripovetke „Amerikanka“ treba da bude taj da ovo književno delo pripada književnoistorijskom trenutku u kom je nastalo, ali ga i prevazilazi postupcima koji su u njemu upotrebljeni i porukama koje prenosi.

Stvaralačke aktivnosti povodom tumačenja dela Jelene J. Dimitrijević

Stvaralačke aktivnosti učenika povodom obrade književnog dela nisu isto što i umetničko stvaralaštvo učenika. Stvaralačke aktivnosti podstiče i vodi nastavnica/nastavnik istraživačkim zadacima i inspirisane su konkretnim književnim delom. Realizacija ovih aktivnosti pokazuje nastavnici/nastavniku u kojoj meri su učenici razumeli i na koji način su doživeli književno delo, zbog čega ih je svrsishodno koristiti u nastavi tek nakon interpretacije književnoumetničkog teksta. Stvaralačkim aktivnostima povodom pročitanog književnog ostvarenja učenici najviše razvijaju individualne izražajne sposobnosti.[68] Stvaralačke aktivnosti učenika se mogu zasnivati na usmenoj, pisanoj ili kombinovanoj (i usmenoj i pisanoj) jezičkoj formi.[69] Delo Jelene Dimitrijević izuzetno je podsticajno za kreativan angažman učenika. Kao vid usmene produkcije, đaci mogu recitovati tekstove njenih pesama ili uvežbati izražajno i interpretativno čitanje odlomaka iz njenih književnih dela. Kombinovanu jezičku produkciju iziskuje pravljenje prezentacije u računarskom programu ili izrada radnog panoa pomoću kojih bi zainteresovani učenici prikazali književna dela Jelene Dimitrijević o kojima nije bilo reči na času.

U domenu pisane produkcije, nastavnica/nastavnik može motivisati učenike da napišu esej na temu Iz Novog sveta Nova žena. U zavisnosti od toga kako su razumeli ovu temu, učenici na nju mogu odgovoriti tako što će na originalan način predstaviti kako je Jelena Dimitrijević doživela Amerikanke, odnosno protumačiti lik Amerikanke kao simbol pozitivnih vrednosti u ostvarenjima velike srpske modernistkinje. Druga grupa učenika se može osvrnuti na trenutno stanje i položaj žena u savremenom društvu. Amerikanke su za Jelenu Dimitrijević predstavljale ideal slobodne i ostvarene žene, kakve jednom treba da budu sve žene. Učenici se mogu kritički osvrnuti na savremeno društvo, položaj žena u njemu, te na borbu za rodnu ravnopravnost danas. Predstavljajući sopstvenu viziju žene koja bi za njih bila iz Novog sveta Nova žena, kao što je to Amerikanka bila za Jelenu Dimitrijević, učenici mogu argumentovano izraziti svoje shvatanje slobode i ljudskih prava, baš kao i diskriminacije.

Zaključak

U ovom radu iznela sam razloge zbog kojih američki krug tema Jelene Dimitrijević treba da postane deo programa nastave i učenja za četvrti razred srednjih škola, te ukazala na aspekte savremene metodike nastave srpskog jezika i književnosti koji se ostvaruju nastavnim izučavanjem dela ove autorke. Pogodnosti obrade dela Jelene Dimitrijević iznete u ovom metodičkom predlogu ne odnose se na delo isključivo ove književnice već i na stvaralaštvo njenih savremenica, a u velikoj meri se mogu pripisati školskoj interpretaciji dela drugih srpskih i svetskih spisateljica. Za demokratsko društvo preduslov predstavlja kvalitetno obrazovanje. Istorija ideja, kulture i književnosti nije obuhvatna ako iz nje izostanu tumačenja tekstova koje su pisale žene. Zato sam u ovom radu ukazala na koji način bi uvođenje pojedinih književna dela Jelene Dimitrijević u nastavu u 4. razredu srednje škole, moglo da predstavlja jedan od koraka u reformi nastavnog plana i programa.