Zbornik Naučnice u društvu plod je naučne konferencije održane od 11. do 13. februara 2020. godine u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu, u okviru projekta Položaj naučnica u društvu i na tržištu rada u Srbiji Etnografskog instituta SANU. Pored predgovora iz pera urednica Lade Stevanović, Mladene Prelić i Miroslave Lukić Krstanović, koja je napisala i završni osvrt, zbornik obuhvata trideset sedam radova, raspoređenih u pet tematskih celina.

Prvu celinu, naslovljenu „Naučnice u/o društvu“, otvara rad Dragane Popović „Borba za osvojeno: istraživačice u prirodnim naukama“. Autorka tumači statističke podatke koji pokazuju nekoliko tendencija u savremenom kontekstu: 1. nedovoljnu zastupljenost žena u tehničkim naukama; 2. nizak procenat žena u akademijama nauka i među laureatima prestižnih nagrada; 3. dominaciju muškaraca na rukovodećim pozicijama na univerzitetima; 4. promenu položaja nauke u svetu koji osvajaju informacione i menadžerske profesije, te žene koje ostaju na fakultetima pokušavaju da u sve surovijim uslovima usklade lični i porodični život. Poslednje dve stavke na lokalnom planu potvrđuje i analiza koju u radu „Rodna ravnopravnost u nauci – jednake mogućnosti i posebne mere“ sprovodi Marijana Pajvančić. Tumačeći Ustav Srbije, Zakone o zabrani diskriminacije, o ravnopravnosti polova i o nauci i istraživanjima, kao i druge strateške dokumente i akcione planove javne politike iz perioda 2016–2020, autorka uočava da strategija i legislativa nisu ujednačene. O (dis)kontinuitetu prevazilaženja granica između teorije i prakse kroz borbu za ženska pitanja piše Jelena Petrović, stavljajući u fokus posleratne diskurse i stavove prema feminističkom delovanju u međuratnoj Jugoslaviji kao primer obrazaca „isključivanja, negiranja i potiskivanja žena iz javnih sfera” (str. 41) kroz utapanje u Partiju, insistiranje na klasnoj borbi pod pretpostavkom već ostvarene rodne ravnopravnosti i zanemarivanje žena koje su dale značajan doprinos antifašističkoj borbi. Reprodukovanje patrijarhalnih obrazaca predmet je rada Sanje Lazarević Radak. Analizirajući novinske članke, televizijske emisije i internet stranice od 2013. naovamo, autorka potcrtava kako zastupljenost naučnica u medijima i načine na koje su predstavljene diktiraju upotreba patriotskog diskursa, estetski kriterijumi i usklađenost s tradicionalnim rodnim ulogama supruge i majke. Na problem diskontinuiteta istorije feminističkog delovanja nadovezuje se problem diskontinuiteta istorije proizvodnje feminističkog znanja – samo jedna od opasnosti generisanih neoliberalnim tržištem, na kome se mreže ženske saradnje i citatnosti suočavaju s mnoštvom izazova: egzil i migracije, prekarijat, generacijski rad, ali i ejdžizam, podvlači Tatjana Rosić Ilić: naime, u svetu hiperkompetitivnosti, mlađe generacije naučnica neretko „afirmišu samo određene teorijske i feminističke diskurse“ (str. 62), čime se na tihi zaborav osuđuje znanje već proizvedeno zaslugom njihovih prethodnica. Podsećajući upravo na pionirke u prenošenju feminističkog znanja na Univerzitetu u Beogradu, Daša Duhaček i Milica Miražić postavljaju pitanje u kojoj meri donošenje Plana za postizanje rodne ravnopravnosti u okviru projekta TARGET (Taking a Reflexive A pproach to Gender Equality for Institutional Transformation) označava pomak u borbi za veću zastupljenost ženskih studija, odnosno studija roda u nas, i u tu svrhu, kao početni korak u istraživanju, navode analizu sadržaja programa na pet fakulteta u školskoj 2018/2019. godini. Jelena Ćeriman i Irena Fiket predstavljaju rezultate ispitivanja sprovedenog među istraživačicama na Univerzitetu u Beogradu 2017. godine, a u vezi s podelom kućnih poslova, ali i hijerarhijskom raspodelom univerzitetskih poslova. Autorke ispituju i postoje li unutar porodica anketiranih istraživačica reakcije okrenute ka destabilizaciji patrijarhalno ustrojene porodice. Da li rod umanjuje karijerne potencijale žena u akademskoj profesiji?, pitanje je koje postavlja i Isidora Jarić. Istakavši sistemsku inhibiciju – savladavanje otpora unutar akademskog okruženja, ali i čitavog društva koje propisuje društveno poželjne modele bivanja ženom – kao suštinsko obeležje egzistencije naučnica u Srbiji, autorka sprovodi analizu strukture studenata i zaposlenih u sektoru visokog obrazovanja u poslednjih deset godina iz rodne perspektive.

U okviru tematske celine „Naučne discipline i rodna ravnopravnost“ predstavljeni su značajni, često inovativni doprinosi žena, prepreke s kojima se suočavaju i strategije koje osmišljavaju radi veće vidljivosti i poboljšanja uslova rada u oblasti poezije, nauke o književnosti, astrofizike, matematike, jurisprudencije, antropologije, etnologije. Dubravka Đurić kroz rad Ažinove škole poezije, koja se „artikulisala u kontekstu pružanja simboličkog otpora procesima radikalizacije nacionalizama“ (str. 114), ilustruje kako je eksplikacija poetike, tj. autorefleksivnost krajem devedesetih godina prošlog veka prodrla na domaću pesničku scenu, pretežno uronjenu u to vreme u istorijske i religiozne teme i slepu za urbane i/ili neoavangardne pesničke prakse. Poljem književnosti i nauke o književnosti bavi se i Vladislava Gordić Petković. Upoređujući „viđenje muško“ i „viđenje žensko“ na primerima Istorije srpske književne kritike Predraga Palavestre i ogleda „Ženski književni kanon“ Dubravke Ugrešić, autorka ponavlja važna pitanja o tome postoji li uopšte ženski književni kanon, na kojim kriterijumima je uspostavljen i šta skriva i otkriva kamufliranje suštinskog pitanja „ženskog identiteta“, kako bi zaključila da u savremenom potrošačkom društvu vreba opasnost od „trivijalizacije ženskosti“ više nego u generaciji pionirki ginokritike. Tekstovi Lade Stevanović, Magdalene Štandare (Magdalena Sztandara) i Aleksandre Pavićević predstavljaju priloge istoriji antropologije i etnologije na Balkanu i šire. Lada Stevanović podseća na deo pionirskog rada Svetlane Slapšak, definiše uticaje koje je francuska škola antropologije antičkih svetova izvršila na nju i inovacije koje je ona unela u ovaj pristup. Magdalena Štandara na osnovu rada na terenu s neposlušnim umetnicama i aktivistkinjama razmatra mogućnosti, ali i zamke takozvane borbene etnografije prema Džefriju Džurisu (Jeffrey Juris). Aleksandra Pavićević primećuje kako teme iz sfere privatnosti, ali i proučavanje smrti i pogrebnih običaja, za koje se tradicionalno vezuju žene, u antropološkim istraživanjima gotovo po pravilu „pripadaju“ ženama. Međutim, autorka uočava i kako se od osamdesetih godina prošlog veka paradigma postepeno pomera u pravcu ukidanja podela na „muške“ i na „ženske“ teme. Olga Atanacković u svom tekstu o doprinosu žena razvoju astrofizike i njenoj popularizaciji u svetu od kraja 19. veka naovamo, pored osvrta na značajne naučnice sa Harvarda, detaljnije predstavlja rad tri pionirke u ovoj oblasti na Univerzitetu u Beogradu: Mirjane Vukićević-Karabin, Jelene Milogradov-Turin i Jelisavete Arsenijević, koje su ostavile značajan naučni i pedagoški trag. Senka Gavranov, Aleksandra Izgarjan i Slobodanka Markov kroz anketu sprovedenu među matematičarkama iz različitih krajeva sveta istražuju uticaj različitih faktora na uspeh žena u matematičkim naukama. Autorke identifikuju nedovoljnu zastupljenost žena u matematici i, uz nedostatak sistemske podrške, kao značajan problem navode perpetuiranje rodnih stereotipa o „prikladnim“ zanimanjima za dečake i devojčice. Rad Zorice Mršević „Strategije akterki feminističke jurisprudencije“ pokazuje kako je usled povećanja broja profesorki i istraživačica iz oblasti prava od sredine 20. veka došlo do uvezivanja pravne teorije i feminističkog aktivizma u cilju kritičkog promišljanja pravnog položaja žena i strategija za njegovo poboljšanje: od kritičkog preispitivanja naizgled neutralne jurisprudencije, izlaska iz „kaveza“ pravnog sistema koji ne prepoznaje rodno zasnovano nasilje i diskriminaciju, strategije „provokacije“ oveštalih patrijarhalnih normi i otvaranja spornih pitanja, do rada na proširenju pravnih pojmovnika i fakultetskih kurikuluma. Poglavlje zaključuje rad Svenke Savić o istorijatu rada i razvoja Centra za rodne studije Univerziteta u Novom Sadu, ostvarenim uspesima i uticajima, ali i izazovima sa kojima se suočavao od osnivanja 2003. godine do danas. Autorka se naročito fokusira na doktorske studije: predstavlja postignuća studentkinja i studenata tokom studija, analizira rezultate ankete o njihovom daljem naučnom razvoju i/ili aktivizmu, podvlači teškoće i propuste kako bi iznela predloge za promenu postojećeg stanja.

U trećem odeljku, tri rada na engleskom jeziku omogućuju da se povuku regionalne i globalne paralele u vezi s preprekama na koje nailaze naučnice i studije roda, vidljivošću naučnog doprinosa žena i rodnom ravnopravnošću u istraživačkim i univerzitetskim krugovima. Tekst Ane Luleve predstavlja situaciju u kojoj se poslednjih godina nalaze studije roda i žene zaposlene u visokom obrazovanju u Bugarskoj, u kontekstu jačanja antifeminističkih diskursa i neotradicionalističkih pokreta, čije se posledice ogledaju ne samo u oživljavanju/ukorenjivanju rodnih stereotipa i seksizma već i patrijarhalno ustrojenih hijerarhija na tržištu rada, uključujući i visoko obrazovanje. Mirjana Prošić-Dvornić ističe doprinose šest američkih antropološkinja i/ili aktivistkinja koje su tokom dvadesetog veka istraživale kategoriju roda ili predstavljale model emancipovanih žena. Njihovom zaslugom, podseća autorka, rod je počeo da se sagledava kao društveni konstrukt, a ne kao biološka determinanta. Isticale su i kako mnogi antropolozi zbog rodnog „slepila“ nisu u svoja istraživanja uvrstili ženske kulture i mnoge primitivne zajednice koje bi raskrinkale tobož prirodne i univerzalne datosti na kojima počiva široko rasprostranjena podređenost žena. Vladana Vukojević analizira položaj naučnica u Švedskoj kroz rad u kojem najpre sumira razvoj društva i značajne trenutke u vezi sa ravnopravnošću polova. Iako se Švedska ubraja među države sa najvišim stepenom napretka u pogledu postizanja rodne ravnopravnosti, nejednakosti i dalje postoje, te autorka pruža primere strategija pomoću kojih se one nastoje prevazići.

Četvrta tematska celina – „Feminističko znanje i obrazovanje kroz istoriju“ – trasira obrazovni put i profesionalni angažman žena od međuratnog perioda do danas, sumira rezultate uvođenja feminističkog znanja i metodologije u učionice i naučno-istraživačke institucije i razmatra potencijale za budućnost. Jelena Batinić bavi se programima transformacije društva, koji uključuju i žensko pitanje, u posleratnoj Jugoslaviji (1945–1953), naročitu pažnju posvećujući kulturno-prosvetnim aktivnostima Antifašističkog fronta žena, ali i kontekstu njegovog (samo)ukidanja. Rad Sanje Petrović Todosijević hronološki se nadovezuje na prethodni tekst, a akcenat stavlja na položaj učiteljica i njihovu ulogu u uspostavljanju nove politike obrazovanja i vaspitanja u periodu 1953–1958, tumačeći na koji način je njihovo prisustvo i angažovanje osnaživalo devojčice i majke, ali i kako su podnele najveći teret modernizacije pretežno seljačkog društva. Adriana Zaharijević analizira kako su se na prostoru Jugoslavije osamdesetih godina 20. veka prelamali, tačnije, sukobljavali feministički diskursi sa Zapada i lokalne socijalističke emancipatorske politike. Autorka hipotezu po kojoj je za jugoslovenski feminizam upravo iskustvo samoupravnog socijalizma bilo presudan faktor potkrepljuje, između ostalog, poređenjem tema i zaključaka Bledske konferencije „Žene i razvoj“ iz 1977. sa čuvenom konferencijom „Drug-ca žena, Žensko pitanje – novi pristup?“ organizovanom naredne godine. Stanislava Barać predstavlja razvoj i uzlet feminističkih studija periodike u Institutu za književnost i umetnost u Beogradu, od pregalačkog rada Slobodanke Peković sedamdesetih godina 20. veka, preko istraživanja u Centru za ženske studije i oko časopisa ProFemina, do rezultata udruženih aktivnosti istraživačica na Institutu i na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, zahvaljujući kojima se predefiniše, između ostalog, dominantno viđenje istorije srpske književnosti. Jelena Milinković nadovezuje se na ovu temu radom o savremenom proučavanju feminističkih časopisa na primeru Ženskog pokreta, najdugovečnijeg jugoslovenskog feminističkog časopisa (1920–1938), u kojem predstavlja i zadatke multidisciplinarnog projekta Ženski pokret 2020. Žarka Svirčev u svom tekstu ovaj časopis posmatra kao „centar međuratne feminističke kontrajavnosti“ (str. 301), u kojem su se kroz žanr ženskog portreta promovisali uspesi naučnica u svetu i zemlji, ali i isticale teškoće s kojima su se suočavale u akademskom svetu, pobijale stereotipne predstave o njima, ustanovljavao teorijski aparat i rađale alternativne strategije širenja feminističkog znanja. Upravo se načinima prenošenja feminističkog znanja i pedagogije u učionici, te uvođenjem ženske i feminističke periodike u nastavu književnosti bavi rad Ane Kolarić. Autorka predstavlja silabuse nekoliko svojih predmeta na osnovnim i postdiplomskim studijama na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu kako bi potcrtala da su angažovano preispitivanje takozvanog legitimnog znanja iz istorije društva i istorije književnosti i legalizacija feminističkog znanja na univerzitetu neophodna karika u promišljanju i ostvarivanju promena na nižim obrazovnim stupnjevima. I Katarina Lončarević rad posvećuje feminističkom znanju u visokoškolskom obrazovanju i naučnoj periodici, analizirajući izazove institucionalizacije studija roda u Evropi i Americi, te na univerzitetima u zemlji i regionu, njihov status na fakultetima Univerziteta u Beogradu, kao i značaj časopisa Genero za proizvodnju, prikupljanje i širenje feminističkog znanja i umrežavanje naučnica.

U poglavlju „Biti naučnica: interpretacije“ objedinjeno je deset radova koji predstavljaju društveno-istorijske okvire života i rada znamenitih žena u različitim naučnim poljima, njihov naučni i opštedruštveni doprinos i razloge njihovog zanemarivanja ili potiskivanja iz istorijskog nasleđa. Polazeći od podatka da je 1974. godine Srpska književna zadruga objavila prevod Teorije o lepom u antici Ernesta Grasija (Ernesto Grassi) umesto da preštampa naučno neuporedivo vredniju Antičku estetiku i nauku o književnosti Anice Savić Rebac iz 1955. godine, Svetlana Slapšak diskutuje o sredini u kojoj je namerno potiskivano u zaborav njeno kapitalno delo. Ivana Bašić sastavlja portret Ksenije Atanasijević kroz svojevrsni mozaik „portreta“ značajnih književnica, filozofkinja, ali i svetica koje je prva žena doktor nauka u Kraljevini SHS izabrala da oslika u svojim tekstovima kao primere odolevanja nametnutim ženskim ulogama i uzleta kreativnosti. Ivana Pantelić i Dragomir Bondžić predstavljaju naučni i pedagoški rad, ali i društveni angažman Smiljke Kostić-Joksić, i analiziraju ideološki kontekst uklanjanja sa Univerziteta prve lekarke izabrane u zvanje asistenta na Medicinskom fakultetu u Beogradu, odlikovane francuskim ordenom Legije časti za rezultate u suzbijanju tuberkuloze kod dece. Margareta Bašaragin i Draga Gajić oživljavaju priču o delovanju i stradanju lekarke, antifašistkinje i aktivistkinje ženskog pokreta dr Margite Hercl. Profesionalni angažman i teška sudbina bakteriološkinje i farmakološkinje (ali i folkloristkinje, prevoditeljke i publicistkinje) Ane Cimer Gres, koja je učestvovala i u pionirskim ispitivanjima antioksidativnog delovanja flavonoida, predmet su istraživanja Gordane Stojaković. Sanja Kojić Mladenov piše o inovativnom pristupu i interdisciplinarnom naučnom i kreativnom putu Marice Radojčić, multimedijalne vizuelne umetnice, naučnice i profesorke Matematičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, osnivačice Matematičke umetničke radionice na matičnom fakultetu i učesnice u osnivanju prvog programa za digitalnu umetnost pri Univerzitetu umetnosti u Beogradu. Ervina Dabižinović nastoji da širem regionu predstavi rad i naučno nasleđe Mileve Filipović, doktorke političkih nauka i začetnice rodnog diskursa u Crnoj Gori, prevoditeljke značajnih dela francuske feminističke literature, naročito iz oblasti sociologije. Larisa Orlov Vilimonović teži da otrgne od zaborava nepravedno zapostavljenu a u svetskim krugovima cenjenu vizantološkinju Ninoslavu Radošević osvrćući se ne samo na njen životni put i naučne rezultate u oblasti vizantijske retorike i književnosti već i na utiske mnogih studenata o njenom predanom pedagoškom radu. Selena Rakočević i Mladena Prelić ističu zalaganje sestara Ljubice i Danice S. Janković za uspostavljanje etnokoreologije kao naučne discipline u Srbiji i uticaj koji i danas u ovoj disciplini ima njihov sistem notacije, kao i ogromna suma znanja o tradicionalnim plesovima koja su po zemlji i regionu prikupljale tokom tri decenije. Najzad, ukazujući na zasluge etnološkinje Miroslave Malešević, koja je među prvima kod nas uvela rodnu dimenziju u etnološka i antropološka istraživanja, Sonja Radivojević istovremeno rekonstruiše i put kojim se kreću proučavanja žena i roda u ovoj oblasti od osamdesetih godina do danas.

Završni osvrt – rad Miroslave Lukić Krstanović „Biti žena u nauci – naučnica: problemi i perspektive. O projektu Etnografskog instituta SANU pod pokroviteljstvom Uneska“ – sumira centralna pitanja i ose oko kojih se odvijao projekat Položaj naučnica u društvu i na tržištu rada u Srbiji. Autorka statističkim podacima podupire zaključke štampanih radova o i dalje prisutnom rodnom jazu u naučnom svetu, što u inostranstvu, što u Srbiji, gde oko 51% naučnog kadra čine žene. Njihov kritički glas značajan je za korenite društvene promene, njihov teorijski doprinos proširuje epistemološka polja mnogih disciplina, ali je njihova svakodnevica obeležena stalnom borbom za očuvanje osvojenog i dokazivanje sopstvenog prisustva u društvu. Oko tri ključna stuba projekta: naučnog seminara za doktorantkinje i doktorante „Naučnice za naučnice – metodologije feminističkih istraživanja“, temata „Nauka i rod: sinhrone i dijahrone perspektive“ i konferencije „Naučnice u društvu“, praćene dokumentarnim filmom i izložbom, okupile su se, po rečima Svenke Savić, „bar četiri generacije naučnica, koje su se međusobno upoznavale, prepoznavale, istraživale, ocenjivale“ (str. 448). Posle sinteze pokrenutih pitanja, Miroslava Lukić Krstanović tekst zaključuje navođenjem mogućnosti i inicijativa za prevazilaženje uočenih problema.

Obim zbornika i širok dijapazon obuhvaćenih tema svedoče o aktivnoj mreži naučnica u zemlji i regionu, a i šire, a izneti zaključci upozoravaju da se bogato feminističko nasleđe ne sme predati zaboravu, kao i da se na mnogim poljima za adekvatniji položaj feminističkog znanja i rodnu ravnopravnost treba i dalje boriti.