Obeležavanje jednog veka od Prvog svetskog rata na prostoru Srbije predstavljalo je priliku za podsećanje na kolektivno, ali i upoznavanje sa manje poznatim, individualnim iskustvom koje je obeležilo živote mnogih učesnica i učesnika rata, doprinevši sagledavanju prošlih događaja iz nove perspektive. Fragmenti ovih iskustava sačuvani su od zaborava kroz fotografije, predmete sa bojišta, ordenje, ali i ponovo otkrivene i po prvi put prevedene dnevnike, memoare, pisma ili zabeležena sećanja iz Velikog rata.
Baveći se kulturnom istorijom Kragujevca, spisateljica Tatjana Janković priredila je knjigu Bolnica Stobart u prevodu Marije Nikolić sa engleskog jezika, kao i prateću istoimenu izložbu i katalog „Bolnica Stobart – Kragujevac 1915“ u okviru Narodne biblioteke „Vuk Karadžić“ i uz podršku Grada Kragujevca.
Želeći da nam ukaže na neizbrisiv trag koji je ostavila engleska humanitarno-medicinska misija predvođena gospođom Mejbel Sinkler Stobart (Mabel St. Clair Stobart), monografija Bolnica Stobart donosi nam tri svedočanstva o Prvom svetskom ratu pripadnica ove misije, organizovanih u tri celine kao sastavnih delova knjige. Prvi deo su dnevničke beleške Monike Stenli, zadužene za službu kuhinje i nabavku hrane, nazvane „Moj dnevnik u Srbiji: 1. april – 1. novembar 1915.“(Monica M. Stanley, My Diary In Serbia. April 1, 1915 – Nov. 1, 1915. London, 1916). Drugi deo knjige, „Pisma iz bolnice Stobart“, autorstvo je Mejbel Dirmer (Mabel Dearmer, Letters From A Field Hospital with a memoir of the author by Stephen Gwynn. London, 1915), spisateljice romana i knjiga za decu, čiji su se komadi davali u engleskim pozorištima. Tokom boravka u Srbiji i zaduženja u poljskoj bolnici Stobart, Dirmer je pisala pisma prijatelju Stivenu Gvinu o svakodnevnim događajima, razmišljanjima i iskustvima. Treći deo čine memoari Oliv Oldridž (Olive M. Aldridge, The Retreat from Serbia, Through Montenegro and Albania. London, 1916), zadužene za kuhinju vitanovačkog dispanzera, koja je u svom autorskom segmentu pod nazivom „Povlačenje iz Srbije, kroz Crnu Goru i Albaniju“ opisala pomenute događaje, sa osvrtom na srpsku istoriju i, kao i prethodne dve autorke, navodeći svoja zapažanja o Srbiji i njenom narodu, i potrebi da se javnost upozna sa teškom situacijom u ovoj zemlji.
Tatjana Janković objedinjuje u Bolnica Stobart heterogena viđenja, tri ženska doživljaja rata, ispisana u pauzama između izvršavanja dužnosti, oporavka od bolesti ili susreta sa raznim ljudima i sudbinama. Prigodno, knjigu otvaramo i započinjemo čitanje opisom putovanja ka Srbiji koje nam dočarava Monika Stenli, od londonske stanice Juston, preko nemirnih morskih valova na brodu „Saidija“, neredovnih vozova, živopisnog šarenila stanovništva Balkana i mračnih, bezbojnih bolničkih i ratnih dana, da bi smo se na kraju suočili sa prizorom volovskih zaprega zaglavljenih u blatu tokom povlačenja o kojima pripoveda Oliv Oldridž. Uz obilje pronicljivih zapažanja sve tri autorke o prirodi, životinjama, običajima, ulozi žena u ratu i ljudskim naravima, Janković nam predstavlja i kontemplativne stranice Mejbel Dirmer, koja je tragičnom nedovršenošću knjige – podlegla je bolesti u Kragujevcu 11. jula 1915. godine – kao svoju poslednju avanturu prihvatila smrt. Završni segment knjige je rekapitulacija događaja u vidu memoarske proze Oliv Oldridž, sa naglaskom na povlačenju srpske vojske, stanovništva, i zajedno sa njima, članova misije Stobart kroz Srbiju, Crnu Goru i Albaniju, s dinamičnim odlomcima u kojima se smenjuju užasi nemoći i beznađa rata sa voljom i snalažljivošću, kao i povremenim duhovitim crticama, svojstvenim ljudima koji ne gube nadu ni u najtežim okolnostima.
Otvaranjem lokalnih dispanzera pod okriljem bolnice Stobart, kao i pokretne bolnice, sačuvani su ne samo životi vojnika i zarobljenika, već i lokalnog stanovništva. Predvodnica misije, Mejbel Sinkler Stobart, u svojoj knjizi Plameni mač u Srbiji i drugde, koju je preveo Branko Momčilović 2016. godine (Mrs. St. Clair Stobart, Flaming Sword in Serbia and Elsewhere. London, New York, Toronto 1916), detaljno opisuje aktivnosti u Srbiji u radu misije, a ovo vredno svedočanstvo dobija svog literarnog saborca u vidu monografije Bolnica Stobart. Narativi autorki prepliću se i dopunjuju, osvetljavaju zgode i neprilike iz različitih uglova, prožimajući ih jakim ličnim pečatom svake ponaosob i natapajući ih kulturološkim i jezičkim osobenostima srpskog i britanskog naroda. Lakšem snalaženju s brojnim istorijskim ličnostima koje se pominju u delu, kao i članovima drugih misija, doprinose česte, izrazito korisne napomene uz prevod.
Knjiga Bolnica Stobart kao istoriografski materijal može naći svoju čitalačku publiku među proučavaocima istorijskih, političkih, vojnih ili medicinskih prilika tokom Prvog svetskog rata, ali je značajna i za dalja istraživanja u okviru rodnih studija, književnosti, kulturno-istorijskih veza između Velike Britanije i Srbije, i predstavlja podstrek za dalje prevode do sada nepoznatih memoara.
Neodvojivu celinu uz knjigu čini prateći katalog izložbe „Bolnica Stobart – Kragujevac 1915“, kojim se vizuelno dočarava izgled pojedinih delova grada, pristigle humanitarne misije iz Engleske i Škotske, mape, znamenite ličnosti, ali i dokumenta usklađivanja rada misija i odluka srpskih vlasti. Ličnu notu daju dopisne karte članica misije, rukom ispisane, suveniri o čijem poreklu čitamo u knjizi, fotografije povlačenja kroz Albaniju i utisci Britanki o Srbiji i srpskom narodu.
Paralelnim čitanjem sećanja učesnica misije i listanjem kataloga, sklapa se mozaik od fragmenata različitih utisaka, gledišta i perspektiva, koji nam upečatljivo gradi sliku života tokom rata, na frontu i izvan njega, sa sudbinskim obrtima i iznenađenjima. Detalji zavedeni pod datumima o sitnim događajima, za celokupnu priču naizgled nevažnim, odaju karaktere autorki i stvaraju utisak našeg ličnog prisustva, potpomognut pogledima ovih hrabrih žena sa fotografija koje nas dočekuju u holu izložbe i sa stranica kataloga, podsećajući nas na bezvremenu humanost koju su pokazale tokom ratnih dana u Srbiji.