Nakon knjiga Za hrabrost i humanost, Bolnica škotskih žena sa Srbima i u Srbiji (Beograd 2007) i Iz postojbine javora: kanadsko-britanska medicinska i humanitarna pomoć Srbiji u Prvom svetskom ratu (From the Homeland of Maple Tree – The Canadian-British Medical and Humanitarian Help to Serbia in the First World War) (Beograd 2013), Slavica Popović Filipović[1] se pojavljuje sa delom koje po njenim rečima „obuhvata društvene prilike u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka, s posebnim osvrtom na žensku borbu za žensku ravnopravnost.“ Reč je o veoma obimnoj studiji, podeljenoj u trinaest poglavlja, koja nije posvećena samo Ani Hristić i njenoj porodici, već i mnogim značajnim ženama, rodonačelnicama i utemeljiteljkama ženskog pokreta, koje su istovremeno bile veoma značajne u raznim oblastima života: zdravstvo, obrazovanje, umetnost... Posebnu vrednost ovoj knjizi daje autorka svojim istraživačkim doprinosom, budući da je predano pregledala i pročitala australijsku, novozelandsku, englesku i američku dnevnu štampu, i tako po prvi put, publikovala na srpskom jeziku vesti iz nje, koje su se odnosile na događaje iz balkanskih ratova, Prvog svetskog rata i perioda između dva svetska rata, kao i na čitav niz ličnosti. Na samom početku knjige Hrabrost između redova nalaze se predgovori na srpskom i engleskom jeziku (preveo ih je Bob Filipović), a svi dokumenti koje je autorka koristila i navela u knjizi citirani su u originalu, na engleskom jeziku.
U prvom poglavlju Ani Hristić, unuka Nikole Hristića autorka detaljno opisuje rodbinske odnose ove značajne porodice, poreklom cincarske, a naseljene u Sremskoj Mitrovici. Anin otac bio je Ljubomir N. Hristić, kao mlad potporučnik bio je stipendista carske vojne akademije u Petrogradu. Do poznanstva sa Irkinjom Elizabet Besi O’Brajan došlo je u Poznanju, gde je ona radila kao guvernanta u grofovskoj porodici Svinarski, a on kao kapetan u ruskom konjičkom puku. U braku su imali dve kćeri i jednog sina.
Ani Hristić je rođena 1885. u Beogradu, gde je i stekla osnovno obrazovanje. Tokom 1897. porodica Hristić napušta Beograd i odlazi u Petrograd gde je njen otac obavljao dužnost vojnog izaslanika.[2] Gimnaziju, kao i studije umetnosti, uspešno je završila u Londonu. Diplomirala je 1909. na Univerzitetu u Londonu (The School of Arts, The University of London), kao jedna od malobrojnih studentkinja. Tada je postala saradnica dnevnih novina Dejli Ekspres, a zajedno sa majkom se aktivno uključuje u ženski pokret.[3] Objavljivala je književne priloge pod pseudonimom Obren Savetović.[4] Tokom 1910. održala je predavanje o književnom radu Đure Jakšića i Laze K. Lazarevića u Slovenskom klubu u Londonu. Prevela je na engleski jezik Lazarevićevu pripovetku Prvi put sa ocem na jutrenje.
Istovremeno, u ovom poglavlju saznajemo i dalju sudbinu njene rođene sestre Dženi-Ivanke (dobrovoljne bolničarke u Prvom svetskom ratu, rođ. 1891. u Beogradu),[5] kao i brata Nikole.[6]
Četvrto i peto poglavlje Žene Srbije u vreme balkanskih ratova i Ani Hristić izveštava u vreme balkanskih ratova vrlo slikovito i u pojedinostima govore o uključivanju žena u Srbiji u obrazovne, kulturne, naučne i rodne evropske tokove, kao i o naporima Ani Hristić da obavesti evropsku i svetsku javnost o njima, uz to, dajući konkretan primer lične hrabrosti i angažovanja.
Njeni napori najviše su došli do izražaja tokom Prvog svetskog rata, naročito osnivanjem ukupno deset Bolnica škotskih žena u Srbiji (The Scotish Women’s Hospital, SWH) u: Kragujevcu, Mladenovcu, Lazarevcu, Valjevu, Đevđeliji i Solunu, na Korzici, na Solunskom frontu, Dobrudži i Ruskom frontu dok je deseta bolnica osnovana za tuberkulozne bolesnike u Francuskoj.
Ani Hristić je pozvala dr Elsi Inglis da se pridruži Drugoj bolnici i da obavlja prevodilačke poslove, odnosno da Škotlanđanke podučava srpskom jeziku, uz obavljanje novinarskih poslova.[7] Budući da su ratna razaranja bila praćena velikim ljudskim žrtvama, a njihov broj je daleko premašivao sanitetske mogućnosti Valjeva, Ani i Elizabet Hristić su svojim mnogobrojnim apelima u britanskoj štampi i štampi Komonvelta, uspele da animiraju veliki broj donatora i filantropa i da tako formiraju „Misiju Hristić“ u Valjevu, svakako i uz podršku Srpskog potpornog fonda. Neumorno su animirale i Crveni krst.[8] Zahvaljujući njihovim naporima, zapadnoevropska, američka i australijska javnost su odlično upoznate sa ratnim strahotama u Srbiji tokom 1915. i 1916. godine.
Ani Hristić je veliki deo vremena posvećivala i radu u ženskim društvima i organizacijama. Spomenuto je već njeno predavanje iz 1909. u Londonu koje je održala ispred Srpskog narodnog ženskog saveza na Međunarodnom ženskom kongresu za pravo glasa.[9] Od 1924. do 1936. bila je na dužnosti sekretarke Međunarodnog ženskog saveza (the International Council of Women). Sa Jelenom Lozanić, zastupala je žene iz Srbije na Međunarodnom kongresu sifražetkinja u Ženevi 1920,[10] a u istom gradu, ali 1927. bila je predstavnica na Međunarodnom kongresu žena. U periodu između dva svetska rata, radila je kao stalna dopisnica iz Londona za Njujor Vikli (New Jork Weekly). Tokom Drugog svetskog rata, pomagala je jugoslovenske ratne zarobljenike, zajedno sa kraljicom Marijom Karađorđević.[11] Ani Hristić je preminula 4. juna 1977. u bolnici Sv. Tereze (Bath, Gloucestershire).
Životna priča o Ani Hristić jeste glavna nit ove knjige, koja nas istovremeno upoznaje sa ratnim dešavanjima, prevashodno u balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu, ogromnom humanošću i požrtvovanošću žena iz Srbije, Škotske, Engleske, Irske, Australije, Novog Zelanda. Bogatstvo novinskih izvora to dokumentuje na najbolji mogući način.
Knjiga Svetlane Popović Filipović predstavlja značajan doprinos proučavanju istorije zdravstvene kulture u Srbiji,[12] takođe i razvoja i istorije ženskih udruženja i njihovih aktivnosti u borbi za rodnu ravnopravnost. Na slikovit, ali i dokumentovan način opisuje doprinos i humanost lekarki i bolničarki iz Škotske, Engleske, Irske, Australije, Novog Zelanda, SAD, Belgije, Danske i drugih zemalja u prevazilaženju ratnih strahota, ali i uspostavljanju i razvoju zdravstvenog sistema u Srbiji u skladu sa savremenim principima njegovog funkcionisanja, što sve zajedno jeste univerzalni kulturni i civilizacijski doprinos.[13] Ceo tekst knjige Hrabrost između redova praćen je velikim brojem fotografija, kompetentnom i raznovrsnom literaturom i imenskim registrom što samo po sebi autorkin napor čini sadržajnijim.
[1] Slavica Popović Filipović (Ratkovo, 1949) anglistkinja i autorka većeg broja naučno-stručnih članaka iz oblasti istorije medicine i istorije štampe (nekolicina radova dostupna na SCIndeksu). Autorka je i nekoliko knjiga: Za hrabrost i humanost. Bolnice škotskih žena u Srbiji i sa Srbima za vreme Prvog svetskog rata 1914/1918. godine (Beograd, 2007); Iz postojbine javora: kanadsko-britanska medicinska i humanitarna pomoć Srbiji u Prvom svetskom ratu (Beograd 2013); Hrabrost između redova: Ani Hristić u Srbiji i vreme odvažnih (Beograd 2015). Živi i radi u Australiji.
[2] O formalnom toku Aninog osnovnog obrazovanja ne znamo ništa pouzdano, tako da možemo samo da pretpostavimo da je ono teklo pod brižnim okom neke privatne guvernante ili da je pohađala državnu školu u Beogradu.
[3] Elizabet Hristić je već tada bila poznata saradnica nekolicine britanskih i američkih dnevnih listova i novina.
[4] U izdanju World Fiction, Today's Best Stories u januaru 1923. objavljena je njena pripovetka „Sudbina“ (Destiny).
[5] Kao posledica dugotrajnog učešća u Velikom ratu, kod Dženi se pojavilo teško oboljenje i ona je postala monahinja u Tiborn Konventu (Tyborn Convent) u Londonu. Preminula je 1968. u bolnici St. Mary u Padingtonu, Ani Hristić, 46.
[6] Nikola Hristić (1884–1945) je završio Nižu vojnu školu na Vojnoj akademiji u Beogradu, a potom Ratnu školu u Torinu. U Prvom svetskom ratu bio je u činu kapetana komandant sanitetskog voza br. 1 u Nišu, kojim je prevezen veliki broj ranjenih i bolesnih vojnika. Posle toga, bio je i vojni izaslanik u Italiji zatim načelnik Generalštaba Timočke divizije, pa načelnik Štaba komande III armijske oblasti u Skoplju, nastavnik na Višoj školi za oficire u Beogradu, ađutant kralja Aleksandra, komandant Prve konjičke divizije i ađutant kralja Petra. Penzionisan je 1940. u činu brigadnog generala.
[7] Dr Elsi Inglis (Elsie Inglis 1864–1917) bila je predavačica na predmetu ginekologija na Medicinskom fakultetu u Edinburgu i poznata sifražetkinja. Organizovala je rad Bolnica škotskih žena u Kragujevcu, a posle i u Kruševcu. Prateći Prvu srpsku dobrovoljačku diviziju na Ruskom frontu, teško se razbolela. Prebačena je u Škotsku, gde je i preminula u Edinburgu. O njoj je pisano u većini zapadnoevropske, australijske, novozelandske i američke štampe. Za svoje zasluge, odlikovana je ordenom Belog orla. Na inicijativu Društva beogradskih žena lekara i Bolnice škotskih žena, na Dedinju je 1922. podignuta Memorijalna bolnica za ženu i dete koja je nosila njeno ime. I danas se u amfiteatru Medicinskog fakulteta u Beogradu nalazi spomen-obeležje dr Elsi Inglis. U Edinburgu postoji The Elsie Inglis Nursing Home, a njena bista, rad vajara Ivana Meštrovića, smeštena je u Škotskoj nacionalnoj galeriji u Edinburgu.
[8] O detaljima angažovanja majke i kćerke Hristić 1915. i 1916, up. Ani Hristić, 236–246.
[9] Ani Hristić, 395–399.
[10] O njenim utiscima sa tog kongresa pisala je i australijska štampa.
[11] Iskreno prijateljstvo između ove dve žene je bilo toliko veliko da je kraljica Marija u svom testamentu kao naslednicu van porodice Karađorđević navela jedino Ani Hristić (1961).
[12] Pogotovo za vreme Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata.
[13] Ono što bi se moglo uputiti kao zamerka jeste sporadična i nedosledna upotreba rodno osetljivog jezika (Up. Rodno osetljiva upotreba jezika: predlog osnovnih uputstava, u: Rod i jezik, ur. Svenka Savić, Novi Sad 2009), prim. aut.