U drugoj polovini 19. veka celu Evropu su zadesile krupne društveno-ekonomske promene kao posledice buržoaskih revolucija. Na području Balkana se takođe javila potreba za promenom načina života, zbog čega će uslediti period modernizacije društva i emancipacije na različitim poljima. U fokusu ovog rada je položaj žena i njihova uloga kao nosioca društvene promene u većinskoj, srpskoj zajednici, ali i u manjinskoj sefardskoj zajednici koja je na prostoru Balkana prisutna od početka 16. veka. Pre svega, osvetliće se aspekti života pomenute dve zajednice koji se odnose na patrijarhalne obrasce u kojima su Srpkinje i Sefartkinje živele pre prodora modernizacije, da bi se zatim pružio detaljniji prikaz tokova emancipacije u drugoj polovini 19. veka, kada je otvoreno „žensko pitanje“ u Srbiji. Feminističke ideje su u srpsko društvo uvedene sa ciljem da demokratizuju društvo, što je uključivalo i oslobađanje „celokupnog društva od svih vrsta ograničenosti“.2 Otvaranje ovog problema odnosilo se i na pripadnice većinske, ali i na pripadnice manjinskih zajednica.

Polazeći od teze da su žene u ljudskoj istoriji veoma značajan faktor za razvoj društva i pokretač društvenih promena, u radu će se pokazati da su i Srpkinje i Sefartkinje aktivno učestvovale u modernizaciji srpskog društva, ulazeći u nove uloge i boreći se za oslobađanje od patrijarhalnih stega. Učešćem u javnom životu i pokretanjem ženskih društava, doprinosile su emancipaciji i ravnopravnijem položaju žena u društvu.

Međutim, u radu će se pokazati da modifikovanje društvenih obrazaca karakterističnih za ovo područje nije bio lak poduhvat i da je emancipacija samo delimično ostvarena. I Srpkinje i Sefartkinje stekle su veća prava u određenim oblastima života, dok su u nekim sferama i dalje preovladavala patrijarhalna shvatanja o podređenosti žene. Drašković i Popović-Obradović ističu da se, ako je tačno da je stepen emancipacije žene mera opšte emancipacije jednog društva, za srpsko društvo može reći da nije bilo emancipovano u vreme primene Srpskog građanskog zakonika, a to vreme obuhvata čitav jedan vek (od 1844. do 1946. godine).3 Građansko-pravni položaj žene je prema Zakoniku bio inferioran u svim oblastima, s tim da je neravnopravnost bila najdrastičnija u naslednom pravu i ona je bila veća kod udatih žena nego kod neudatih, udovica ili razvedenih žena. U prilog ovoj tezi govore podaci o postojanju negativnih stavova prema emancipaciji Srpkinja i Sefartkinja u 19. i početkom 20. veka na području Balkana, čemu će biti posvećena posebna pažnja.

Kontrastivnom analizom emancipacije pripadnica većinske populacije i pripadnica sefardske zajednice takođe želimo pokazati da se život jevrejske žene nije mnogo razlikovao od života srpske žene. Sličnosti u društvenim obrascima koji su tokom istorije oblikovali život i jednih i drugih uticale su na to da se i proces njihove emancipacije odvijao sličnim tokovima. Razlike su, u određenoj meri, svakako postojale. I jednima i drugima bilo je teško izboriti se za poboljšanje društvenog položaja i veću društvenu vidljivost, no Sefartkinjama je bilo još teže samim tim što su predstavljale „dvostruku manjinu“.4 Pitanje jezika doprinosi tvrdnji da su Sefartkinje bile u nepovoljnijem položaju, zbog činjenice da nisu znale srpski jezik – jezik spoljne sredine i jezik većinske zajednice, a to je predstavljalo još jednu prepreku koju je trebalo savladati na putu ka potpunoj integraciji u srpsko društvo.

Patrijarhalni obrasci većinskog stanovništva

Istorijski gledano, žena zauzima sekundarni položaj u društvu i nema ravnopravan pristup moći u odnosu na muškarce.5

Žene su svojom biološkom konstitucijom pogodne za rađanje i odgoj dece i zbog toga treba da ostanu vezane za kuću. To je jedna od pretpostavki o ulogama koja ima za cilj da ženu smesti u privatnu sferu i da je izoluje od javnog života.6

Privatna/svakodnevna sfera je tradicionalno povezivana sa ženom i njenom delatnošću u kući. Društveni činioci uticali su na procese osvajanja privatnosti, najpre na primarnom - porodičnom, zatim na širem društvenom nivou, kao i na procese iskoračivanja žene u javnu sferu.7

„Prostor žene u Osmanskom carstvu bio je zatvoren u okvire porodičnog domaćinstva.“8 Viševekovno prisustvo Turaka na području Balkana ostavilo je posledice i kada je društvena struktura u pitanju. Naime, patrijarhalni obrasci vidljivi su bili kako kod srpskog stanovništva tako i kod pripadnika manjinskih zajednica: žene su predodređene da se bave decom i kućnim poslovima, dok je muškarcima dozvoljeno da često budu odsutni i to je bilo opravdavano činjenicom da su oni ti koji su zaduženi za materijalno stanje porodice. Muškarac je predstavnik porodice u javnoj sferi i jedino on uživa građanska prava, pa se žena nikako ne može smatrati ravnopravnom sa njim.9 Svođenje pripadnica ženskog pola na ulogu majke i domaćice dovodi do produženog života patrijarhalnih ideologija i kulturnih obrazaca koji se prenose na naredne generacije. Srpska porodica je u 19. veku bila zasnovana na starim patrijarhalnim principima, nezavisno od verske i etničke pripadnosti. To je doba neprikosnovene vladavine muškaraca. U pitanju je bio društveni model koji je podržavala i crkva i država.10 Treba napomenuti da u Habzburškoj monarhiji delovanje žena nije bilo ograničeno na uzak porodični krug, a njena sloboda kretanja bila je znatno veća, pa se zaključuje da su u nekim krajevima Balkana, kao što je Vojvodina, žene bile u povoljnijem položaju. Takođe, žene u gradskim sredinama živele su u boljim uslovima od onih na selu, a posebno ako su bile iz porodice boljeg materijalnog stanja.11

Život žena u sefardskim zajednicama na Balkanu

Vekovima su na teritoriji Balkana Sefardi živeli izolovano od srpskog stanovništva, što je pozitivno uticalo na održanje religije, jezika i običaja, ali je uticalo i na to da muškarci u svojim rukama imaju kontrolu i pristup društvenoj moći, dok su žene imale uticaja samo u uskom krugu porodice.12 Žene su u sefardskim zajednicama na prostoru Srbije vekovima predstavljale stubove nacionalnog i jezičkog identiteta sefardskih porodica, ali i cele etničke zajednice.13 Već od najstarijih vremena za Jevreje žena predstavlja biće koje muža zadovoljava ugodnim glasom, lepim stasom i potpunom odanošću porodici i kući.14 Žene koje su posedovale praktične sposobnosti najčešće su ih skrivale, pošto je na muškarcima, a ne na pripadnicama ženskog pola, bilo da se ističu u javnoj sferi.15 „Dok je muškarac bio taj koji se brinuo za verske obrede i izdržavanje porodice, žena je davala pravac domaćem životu i podizala ugled kuće.“16 U orijentalnom periodu od Sefartkinja se očekivalo da se ostvare u ulozi žene i majke, a ćerke su uvek udavane počevši od najstarije. Briga o kući i deci bila je njihovo glavno zaduženje.17 Pravni položaj žene obezbeđivao je neravnopravnost u odnosu na muškarce na taj način što majka i njena porodica nisu imale nasledno pravo, a kćeri su mogle nasleđivati imovinu samo ako nema muških potomaka.18 Srpkinje, takođe, nisu imale nasledno pravo sve do Drugog svetskog rata.19

Filipović i Vučina Simović20 navode da se položaj žena u sefardskim zajednicama na našim prostorima ne razlikuje od položaja žena u drugim manjinskim zajednicama, gde žene tradicionalno poštuju strogo određenu društvenu hijerarhiju koja se bazira na dihotomiji društvenih uloga muškaraca i žena. Kada je u pitanju društveni položaj Sefartkinja, one su bile „dvostruka manjina“ koja nije imala nikakvu vrstu socijalne i ekonomske moći ni unutar svoje etničke zajednice, kao ni unutar većinske zajednice. Sefartkinje su bile marginalizovane i zbog toga što su pripadale manjinskoj zajednici, sa jedne strane, ali i zbog svog položaja koje su žene zauzimale u društvu, s druge. Zbog toga vekovima nisu imale pristup društvenoj moći. Udate žene su živele isključivo u porodicama, a udovice u sklopu familija rođaka, jer samostalnih žena u onom ekonomskom sistemu nije bilo.21

Uloga žena u modernizacijskim procesima

Sredinom 19. veka započinje period modernosti koji sa sobom donosi i promenu ideologija na evropskom kontinentu: formiranje država-nacija prouzrokovalo je krupne društveno-ekonomske promene. Koncepti modernosti postaju prisutni u svim delovima Balkana, a sa njima i ideje nacionalnog buđenja: nacionalne države i koncept nacionalnog jezika kao nosioca nacionalnog identiteta dobijaju na značaju u celom regionu.22

Stanovništvo novoosnovane srpske države, neujednačenog kulturnog, društvenog, jezičkog i verskog identiteta, pretežno se bavilo poljoprivredom, što je jedan od razloga zbog kog su procesi modernizacije društva započeti kasnije u odnosu na razvijene evropske zemlje.23

U društvu u kome tako dominantno preovladava ruralno stanovništvo modernizacija ostaje suštinski problematična, jer tradicionalne vrednosti i dalje neprikosnoveno trasiraju smernice života.24

Treba imati u vidu da kod većinskog stanovništva do promena nije dolazilo svuda istom brzinom. Naime, prednjačili su urbani centri, poput Beograda, Novog Sada i Subotice. Međutim, žene na selu nisu prolazile kroz proces emancipacije istovremeno sa ženama koje su živele u gradovima. Kod njih o pravu na školovanje i radu van kuće nije bilo ni govora.25 Položaj žene je pre svega bio određen patrijarhalnim okvirom društva u Srbiji krajem 19. veka. U gradu, zbog veće otvorenosti sredine za uticaje koji su dolazili spolja, veće podložnosti društvenim promenama, složenijeg, raznovrsnijeg i sadržajnijeg načina života, položaj žene bio je drugačiji nego na selu. Grad je ženi omogućio da učestvuje u određenim društvenim procesima, da donekle utiče na njihovo oblikovanje, da bude činilac razvoja građanskog života i građanske kulture, da izražava i ostvaruje svoju ličnost i van porodičnog okvira.26 

Pored očiglednih iskoraka u odnosu na prethodni period u organizaciji državne uprave, državnih institucija prosvete i privrede, Srbija je ostala, osim prestonice i malih urbanih, poluorijentalnih ostrva, seosko more, ispod čije su se, na prvi pogled nepomerljive površine, ipak odvijali procesi koji su nagrizali njegovu i dalje žilavu tradicionalnu patrijarhalnu strukturu.27

U prilog tezi da su i Srpkinje i Sefartkinje aktivno učestvovale u modernizacijskim procesima u 19. i 20. veku, pronalazimo brojne podatke. Aritonović28 ističe da su žene preuzele vidljive korake na putu ka emancipaciji. Žene sve češće izlaze iz uskih okvira „muške zaštite“ iako je osamostaljivanje nosilo brojne rizike.29 U direktnoj korelaciji sa emancipacijom žena je osnivanje ženskih društava. „Malobrojne obrazovane žene u Srbiji su nudile razne modele kao uzore za ponašanje drugim ženama“.30 Žene su u drugoj polovini 19. veka počele da osnivaju svoje delatne zajednice i udruženja. Ovakve zajednice kod žena budile su svest o podređenom položaju u odnosu na muške članove društva i predstavljale su snažni oslonac ženama za promene ovakvih odnosa. Božinović31 ističe jedan od elemenata koji karakteriše proces modernizacije i koji je predstavljao prekretnicu u kulturnom ambijentu tadašnjeg izrazito patrijarhalnog jugoslovenskog društva – to je bio evropski feministički duh koji je prostrujao kroz ženske organizacije. Podela rada u porodici i položaj žene u braku bili su u centru pažnje ženskih organizacija. Promeniti odnose u porodici zasnovane na podeli uloga po polu bio je osnovni cilj svih emancipatorskih ženskih akcija.

Određenim grupama jevrejskih žena se u drugoj polovini 19. veka otvara „prozor mogućnosti“, pružajući im priliku da uče strane jezike, usvoje sekularno obrazovanje i budu izložene modernosti.32 Krupne društveno-ekonomske promene odrazile su se i na Jevreje, koji su izašli iz geta i u periodu emancipacije počeli su da učestvuju u društvenom životu sredine.33 Jevreji Srbije, čiji je pravni status bio različit tokom dugog istorijskog razdoblja, napokon su posle Berlinskog kongresa 1878. godine dobili građanska prava i oni tada napuštaju zatvorenu duhovnu sferu svoje zajednice i počinju aktivnije da učestvuju u društvenom i javnom životu. U okviru tog otvaranja jevrejske zajednice došlo je i do ulaska jevrejske žene u javni život sredine u kojoj je živela putem jevrejskih ženskih društava. Inicijatori za stvaranje ženskih društava, kao i u drugim zemljama, bile su većinom žene koje su živele u boljim materijalnim uslovima i na višem stupnju obrazovanja. One su postale aktivne u raznim područjima javnog života, pokretale su nove ideje i utirale put iz patrijarhalne sredine ka emancipaciji i ravnopravnijem položaju žene u društvu.34 Smatra se da je posle bombardovanja Beograda 1862. godine i povlačenja Turaka iz varoši u grad došlo do znatnog otvaranja sefardske zajednice prema većinskoj, srpskoj zajednici i do modernizacije načina života Sefarda. U do tada izolovanoj i zatvorenoj sefardskoj zajednici počevši od sredine 19. veka dolazi do promene načina života: uspostavljaju se kontakti sa spoljnom sredinom i počinje prodor uticaja zapadnoevropske kulture.35 U trenutku otvaranja sefardskih zajednica na Balkanu prema većinskoj, u drugoj polovini 19. veka, Sefartkinje uviđaju mogućnost pristupa većoj društvenoj moći, to jest društvenom, ekonomskom i kulturnom prosperitetu. Modernizacijom i promenom načina života počinje i njihova emancipacija i uključivanje u obrazovanje, koje je do tada bilo „rezervisano“ isključivo za muškarce. Sefardi su tada uvideli neophodnost učenja srpskog jezika i uključivanje u srpsko društvo. Konzervativniji pripadnici sefardske zajednice opirali su se ovom procesu.36

Emancipacija žena najpre je izvršena u Beogradu, koji je prednjačio nad ostalim sefardskim centrima na području Balkana. One su tek u drugoj polovini 19. veka prestale da se tradicionalno oblače, da žive manje povučeno i počele su da uspostavljaju kontakte sa spoljnom sredinom.37

Postepeno je dolazilo do emancipacije žena koje su sve više uviđale značaj poznavanja većinskog jezika i uključivanja u sve društvene strukture, pa makar ono značilo zapostavljanje svog maternjeg jezika i udaljavanje od etničkog identiteta. Poznavanje većinskog jezika ženama iz manjinskih zajednica otvara prostor za afirmaciju i realizovanje novih društvenih uloga, a istovremeno se može zadovoljiti potreba da za svoje potomke obezbede bolje životne uslove i pristupe školskom sistemu i na kraju, obezbeđuje im se pristup pozicijama društvene moći i uticaja.38

Sredinom 19. veka Sefartkinje su u jeziku većinske zajednice videle mogućnost za veću društvenu vidljivost i za političko-ekonomski i društveni prosperitet. One kao dvostruka manjina, kad već nisu mogle da promene svoj pol, biraju da prihvate većinski jezik, što je postepeno dovelo do zamene jevrejsko-španskog. Pokušale su da promene i poboljšaju svoj društveni status putem jezičkog izbora, to jest prihvatanja većinskog jezika, ali je ovaj „napredak“ drugačije doživljavan u različitim delovima Balkana i zavisio je od različitih društvenih, ekonomskih i političkih faktora.39

Sa prodorom modernizacije, obrazovni i javni domeni postaju sve dostupniji sefardskim ženama (čiji uzori su uglavnom Jevrejke u Austrougarskoj i progresivnije srpske žene), i Sefartkinje odlučuju da je došlo vreme za nove, javne društvene uloge. Stari običaj okupljanja u kućama i dvorištima dobija novu formu u skladu sa usvojenim modelima zapadnog sveta: ženska udruženja, dobrotvorne i kulturne institucije. Ova nova vrsta okupljanja bila je za Sefartkinje ulaz u javne sfere i početak njihove društvene emancipacije, ne samo unutar sopstvene zajednice, već i među srpskom većinom.40

Delimična emancipacija žena i negativni stavovi o novim ženskim ulogama

Krajem 19. veka i ženu je, kao i muškarca, počeo da privlači i zahvata evropski duh u oblačenju i u načinu života uopšte. Ipak, u osnovi, žena najvećim delom ostaje snažan čuvar patrijarhalnog načina života.41 Uprkos promenama u društvu, i dalje je bilo ograničenja kada je pristup žena moći: do druge polovine 19. veka politička participacija žena bila je minimalna i svedena na posredno delovanje. Najpre, one nisu imale pravo glasa. Pored toga, zakonske smetnje su im uskraćivale pravo na imovinu i raspolaganje njome, pravo na školovanje i zapošljavanje, zvanje i status.42

Patrijarhalno nasleđe je ženu isključivo videlo u tradicionalnoj ulozi, u sklopu kuće i sa trostrukom funkcijom: majka, domaćica i ženska radna snaga. Ovaj obrazac je bio dominantan i sve promene su morale računati na njegovu dugovekovnu ukorenjenost i otpor pružan pri svakom iskoraku iz ove utvrđene šeme.43

 Oslobađanje od patrijarhalnih stega nije bilo bez problema, pošto se na emancipaciju žena dugo nije pozitivno gledalo.44

Crkva i konzervativci negativno reaguju na navedene promene u životu i u ponašanju žena, proglašavajući ih glavnim krivcem za sunovrat društva. Ovakvi stavovi, pored ostalog, bili su razlog otežane ili neostvarene emancipacije žena u unutrašnjosti, osuđenih na iskonsku ulogu domaćice, majke i radne snage.45

Žene su bile slabije plaćene od muškaraca, a njihova ekonomska samostalnost izazvala je brojne kritike tradicionalista, koji su se zalagali da žene vrate svojim dužnostima i da tako oslobode put nezaposlenim muškarcima koji bi zauzeli njihova mesta.46 „Patrijarhalni nazor na život koji je tada među svetom vladao nije se dao lako menjati.“47 Mesto žene u javnom mnjenju Beograda menjalo se u skladu sa opštim trendovima i unutrašnjom društvenom modernizacijom. U međuratnom periodu, žena je osvojila bolje pozicije u pogledu zapošljavanja i obrazovanja, ali ne i u pogledu zakonske i političke ravnopravnosti.48

Dakle, iako je dolazilo do postepenog uključivanja žena u javnu sferu, one su bile nespremne za bavljenje svim poslovima, a posebno neobrazovane i siromašne žene – njih su još uvek čvrsto vezivali patrijarhalni okovi.

I pored širokog priznanja za postignute uspehe, opšta, a posebno tradicionalna shvatanja o podređenom položaju i neravnopravnosti žena, stavila su granice za njihovo još šire uključenje u javni rad. Naime, po pravilu, žene nisu birane u Uprave opština, niti su učestvovale u rukovođenju najvećim jevrejskim kulturnim i drugim društvima, premda su mnoge od njih već učestvovale, naročito između dva svetska rata, u radu istih.49

Emancipacija žena bio je proces koji je prvenstveno obuhvatio urbane delove Balkana, ali u ruralnim predelima insistirano je na tradicionalnoj patrijarhalnoj ulozi žene bez obzira kojoj etničkoj grupi ona pripadala.50 Beograd je, kao što je već napomenuto, bio napredniji centar, čak i kada je u pitanju školovanje ženske dece.51 Vojvodina se ističe kao područje u kojima su žene bile u boljem položaju pod uticajem austrougarske kulture, dok su južniji krajevi Srbije, a posebno oni ruralni, emancipaciju i školovanje žena posmatrali sa rezervom. Ukoliko nije bilo novčanih mogućnosti, devojčice nisu slate u školu, već su spremane za udaju, to jest ulogu majke i domaćice. Svakako, prednost za školovanje imala su muška deca, što je samo još jedan u nizu dokaza za neravnopravnost polova i kod većinskog stanovništva. „Srbi i srpske žene koji su u seobama dospevali u Vojvodinu živeli su krajem 18. i početkom 19. veka u sasvim drugoj kulturi, koja je podrazumevala i nešto povoljniji položaj žena.“52

Novonastale promene u društvenim odnosima izazvala je negodovanje konzervativnog dela stanovništva, a posebno muškaraca.

Na početku 20. veka žena u Srbiji je, i pored otpora patrijarhalne sredine, stekla pravo na sve vidove obrazovanja i pravo na rad, iako uvek manje vrednovan nego muški. Ipak, nije osvojila druga građanska prava niti političku emancipaciju te nije uspela da bude ravnopravna sa muškarcima, ali je obrazovanjem postepeno osvajala prostor unutar muškog sveta.53

Na uključivanje žena u privredni rad gledano je sa rezervom bez obzira da li se radilo o ženi iz etničke manjine ili većinske zajednice, što potvrđuje Aritonović:

Položaj žene u Srbiji u svim zanimanjima bio je gori od položaja muškaraca. Često su radile i po 16 i 18 sati dnevno, za nadnice koje su bile niže od nadnica muškaraca.54

Kada su u pitanju Sefartkinje, u zajednicama u kojima su one živele, uprkos društvenim i kulturnim promenama koje nastupaju u 19. veku, i dalje su na snazi rodne podele i tradicionalni modeli ponašanja. Uprkos modernosti, imućnije Sefartkinje su, bez obzira na ekonomski položaj, i dalje bile izložene rodnim razlikama u porodičnoj, verskoj i društvenoj sferi. U procesu asimilacije jačana je ideja o ulozi žene kao čuvarke jevrejskog identiteta. Od strane muške jevrejske elite se nameće kriterijum da je žena odgovorna za moralnu i versku svest unutar porodice.55 Sefardska intelektualna elita je pristup žena modernom svetu doživljavala negativno. „Nova sefardska žena“ ne živi više isključivo u skladu sa tradicionalnim normama, imućnije žene nisu više u tolikoj meri okrenute odgajanju dece, već upošljavaju sluškinje i posećuju javna društvena zbivanja poput plesova, pozorišta, itd. Kritika ovog novog „ženskog“ trenda odnosila se na promene u njihovom ponašanju.56 Sefartkinjama se preporučuje umerenost u uživanju prava na slobodu i emancipaciju, jer jevrejska žena mora negovati vrline kao što su čednost, skromnost, velikodušnost i umerenost u zadovoljstvima i strasti. Ona mora da preuzme svoju društvenu ulogu zarad dobrobiti judaizma.57 U sefardskoj zajednici se smatralo da „zarada ženina pripada mužu“.58 Sefartkinje su, baš kao i Srpkinje, bile manje plaćene u odnosu na muškarce. One su za isti posao dobijale manju platu od muškaraca, a imale su i manje šanse za napredovanje. Takođe, zauzimale su često podređene pozicije.59

Beogradski Jevreji su u međuratnom periodu imali veoma aktivan opštinski život, što se odnosilo i na jevrejsku ženu kao članicu ženskih društava. Međutim, iako su pojedine jevrejske žene postale istaknute javne ličnosti, još su preovladavala patrijarhalna shvatanja o podređenosti žene, još se žena nije izborila i za svoja politička prava.60

Neosporno je da su žene emancipacijom i delovanjem van privatnog domena bile dodatno opterećene u onoj meri u kojoj njihov život i dalje ostaje čvrsto vezan za dom i uloge koje one nastavljaju da obavljaju unutar porodičnog domena. Negativni stavovi o njihovoj emancipaciji i posledicama koje „nove ženske uloge“ mogu imati za „opstanak“ porodice i dalje su pokazivali tendenciju da se žena smesti u okvire patrijarhalnih obrazaca. I srpska i sefardska žena stekla je pravo da radi i učestvuje u javnom životu zajednice, ali je zbog raznih društvenih faktora njihov položaj istovremeno bio i poboljšan, ali donekle i otežan novonastalim promenama.

Uključivanje ženske dece u obrazovni sistem

„Obrazovanje je proces u kome se ostvaruje promocija i uspon žene u društvu, to je jedini siguran instrument njenog opstanka u glavnim društvenim tokovima.“61 Radikalni zaokret u zakonodavnom smislu donet je početkom 1883. godine kada je uvedeno obavezno školovanje sve muške i ženske dece u trajanju od šest godina. Zakon je i dalje ostao restriktivniji prema ženskoj deci, ali je sam ovaj čin predstavljao značajan napredak.62

Međutim, zakon je bio mnogo napredniji nego što je bilo samo društvo. Osim otpora sredine, posebno na selu, koja je teško prihvatala činjenicu da žensko dete boravi izvan kuće, za njegovo ostvarenje nisu postojali ni materijalni uslovi. Tek se 1906. zakonski uvode mogućnost koedukacije i postojanje mešovitih škola za decu oba pola.63

Bilo je velikih otpora prema višem nivou ženskog obrazovanja, pošto se smatralo da će žene zapostaviti svoje osnovne ženske dužnosti – majke i domaćice.64 Može se zaključiti da uključivanje ženske dece u školski sistem nije išao glatko zbog otpora konzervativnog dela stanovništa, posebno na selima. Roditelji su često sprečavali devojku da se školuje, naročito u provinciji, bilo zbog udaljenosti od škole bilo zbog stava da su neka zanimanja neprikladna za žene.65 „Iako je malobrojna srpska inteligencija zajedno sa jednim brojem činovnika i bogatih trgovaca, insistirala na školovanju ženske dece, mišljenje seljačke Srbije bilo je da ženskoj deci ne treba škola, jer neće biti ni trgovci ni popovi.“66

Na početku 20. veka žena u Srbiji je, i pored otpora patrijarhalne sredine, stekla pravo na sve vidove obrazovanja. Stekla je pravo na rad, iako uvek manje vrednovan nego muški. No, nije osvojila druga građanska prava niti političku emancipaciju te nije uspela da bude ravnopravna sa muškarcima, ali je obrazovanjem postepeno osvajala prostor unutar muškog sveta.67

Prosvetne prilike u Srbiji sredinom 19. veka bile su naročito značajne za promene u jevrejskoj zajednici. Do ovog perioda jevrejska ženska deca nisu u većem broju pohađala školu, a njihovo obrazovanje je bila privilegija bogatijih porodica. U to vreme Jevreji su se brinuli samo o obrazovanju muške dece. Sefardske devojčice se u Beogradu nisu školovale sve do 1864. godine. Njihova sudbina bila je unapred određena – pomagale su majkama u kućnim poslovima i učile da i same jednog dana, nakon udaje, postanu domaćice. Sefartkinje su zbog takvog načina života uglavnom bile nepismene i jednojezične.68 Godine 1864. na Jaliji su otvorene dve osnovne škole: jedna za dečake, druga za devojčice. Do tog perioda pristup obrazovanju imali su samo dečaci, ali se toko osamdesetih 19. veka godina Sefartkinje sve više uključuju u obrazovni sistem.69 

Sličnosti i razlike u emancipaciji Srpkinja i Sefartkinja

Filipović i Vučina Simović70 ističu da se položaj žena, kada govorimo o sefardskoj zajednici na našim prostorima, ne razlikuje od položaja žena u drugim bilingvalnim manjinskim zajednicama gde žene tradicionalno poštuju strogo određenu društvenu hijerarhiju koja se bazira na dihotomiji društvenih uloga muškaraca i žena. Veselinović71 smatra da se život Jevrejki, osim u domenu religije, nije mnogo razlikovao od života Srpkinja, kako u pogledu patrijarhalnog načina života tako i u postepenoj emancipaciji i obrazovanju ženske dece, što je zavisilo i od donošenja opštih zakona o školama.

Sličnosti u društvenim obrascima koji su tokom istorije oblikovali život i jednih i drugih uticale su na to da se i proces njihove emancipacije odvijao sličnim tokovima. Razlike su, u određenoj meri, svakako postojale. I jednima i drugima bilo je teško izboriti se za poboljšanje društvenog položaja i veću društvenu vidljivost, no Sefartkinjima je bilo još teže samim tim što su predstavljale „dvostruku manjinu“.72 Pitanje jezika doprinosi tvrdnji da su Sefartkinje bile u nepovoljnijem položaju u odnosu na Srpkinje, zbog činjenice da nisu znale srpski jezik. Za Sefartkinje je nedovoljno poznavanje srpskog kao jezika spoljne sredine i jezika većinske zajednice bilo još jedna prepreka na putu ka potpunoj integraciji u većinsko, srpsko društvo. Srpkinje nisu imale jezik kao barijeru za pristup društvenoj moći i za napredak u društvu, ali su se uprkos tome, suočile sa brojnim predrasudama samim tim što su zbog svog pola bile u neravnopravnom položaju u odnosu na pripadnike muške populacije.

Sa prodorom modernizacije i otvaranjem sefardskih zajednica prema spoljnoj sredini, Sefartkinje su putem jezičkog izbora – prihvatanjem jezika većinskih zajednica kojima su bile okružene, pokušale da promene i poboljšaju svoj društveni status, ali i da obezbede prosperitet budućim generacijama. One biraju da njihova deca uče jezik većine, čime im se otvara put do pozicija moći i društvenog uticaja na nivou većinskih zajednica.73

Zaključak

Do velikih promena na prostoru Balkana dolazi u 19. veku kada se u Evropi, pod uticajem modernosti, stvaraju nacionalne države, ujedinjene po pitanju etničkog, kulturnog i jezičkog identiteta. To je uticalo na način života kako većinskih tako i manjinskih, a samim tim i sefardskih zajednica na Balkanu, koje sve više teže obrazovnom, društvenom, ekonomskom i političkom napretku. Kada je sefardska zajednica kao manjinska zajednica u pitanju, taj proces je u velikoj meri bio uslovljen procesom integracije u većinsko društvo. Orijentalnu dominaciju zamenjuju novi modernizacijski procesi koji, između ostalog, dovode i do emancipacije žena, mada je bilo teško otrgnuti se od tradicionalnih patrijarhalnih obrazaca. Na području Srbije uvek je postojala veća privrženost tradicionalizmu i patrijarhalnim vrednostima „iz kog se od uvek, pa i od početka 19. veka baštinio snažan konzervatizam“.74

I Srpkinje i Sefartkinje aktivno su učestvovale u modernizacijskim procesima i borile se za oslobađanje od patrijarhalnih stega. Jedan od načina za ulazak u javne domene bilo je osnivanje ženskih društava koja su pružila značajan doprinos za emancipaciju i ravnopravniji položaj žena u društvu. Sa prodorom modernizacije i otvaranjem sefardskih zajednica prema spoljnoj sredini, Sefartkinje putem jezičkog izbora, tj. prihvatanjem jezika većinskih zajednica kojima su bile okružene, pokušavaju da promene i poboljšaju svoj društveni status, ali i da obezbede prosperitet budućim generacijama.

Međutim, iako je emancipacija žena krajem 19. i početkom 20. veka donela i Srpkinjama i Sefartkinjama bolji status u društvu, ona je sa sobom povukla i niz poteškoća. Uspele su da posle stečenog prava na obrazovanje steknu pravo i na rad. Ipak, na ženama je bilo veće breme, jer su, pored obaveza oko dece i kuće, izlazile van svojih domova i radile, ali ih zakonska regulativa nije dovoljno uvažavala – bile su manje plaćene od muškaraca i teže su napredovale.75

Žene stoje u životu sa teškim teretom, koji se sastoji iz velikih dužnosti i iz polovičnih prava, a često i iz dvostruke opterećenosti: privrednog rada, te domaćinstva i brige o deci.76

Konzervativni pripadnici sefardskih zajednica, a posebno starije generacije, negativno su gledali na emancipaciju Sefartkinja koju su smatrali udaljavanjem od porodičnih vrednosti i manjinskog jezika. Bilo je onih koji su se protivili osnivanju ženskih udruženja i uključivanju žena u školski sistem, iako je obrazovanje za njih bio jedini način da se emancipuju i opismene.77 Emancipacija ženama jeste omogućila veću vidljivost u društvu, ali one su bile dodatno opterećene, pošto se stega patrijarhalnog ustrojstva nije bilo lako osloboditi. Balkanski tradicionalizam kočio je tu vrstu društvenih promena i bez obzira na to da li se radilo o pripadnicima manjinske ili većinske zajednice, žene su bivale u lošijem položaju u odnosu na muškarce. Zbog toga se emancipacija žena na Balkanu ne može posmatrati isključivo kroz prizmu društvenog napretka i poboljšanja društvenog položaja, već treba uzeti u obzir celokupan kontekst u kom su živele Srpkinje kao pripadnice većinske i Sefartkinje kao pripadnice manjinske zajednice.

Način života jevrejske i srpske žene nije se mnogo razlikovao. Sličnosti u društvenim obrascima koji su tokom istorije oblikovali život i jednih i drugih uticale su na to da se i proces njihove emancipacije odvijao sličnim tokovima. I jednima i drugima bilo je teško da se izbore za poboljšanje društvenog položaja i veću društvenu vidljivost, ali je Sefartkinjama bilo teže jer su predstavljale „dvostruku manjinu“.78 Sefartkinje su bile u nepovoljnijem položaju u odnosu na pripadnice većinske zajednice zbog činjenice da nisu znale srpski kao jezik većinskog društva, a to je predstavljalo još jednu prepreku koju je trebalo savladati na putu ka integraciji u srpsko društvo.