Zbornik radova Žene: rod, identitet, književnost donosi tekstove sa Međunarodnog naučnog skupa Srpski jezik, književnost, umetnost, održanog na Filološko-umetničkom fakultetu u Kragujevcu u oktobru 2010. godine. Očito, zbornik se pretežno bavi temom žena i književnosti, problematikom koja je kod nas, na sreću, sve više zastupljena u proučavanju literature i kulture uopšte. Radovi koji ga čine uglavnom se kreću u metodološkim okvirima kritičke i komparativne analize teksta, ginokritike, feminističke i postfeminističke kritike, kao i studija roda. Kako nas u kratkom predgovoru urednik obaveštava, četrdeset i tri teksta ovog zbornika podeljena su u sledeće celine: Žene, identitet, jezik, književnost, kultura; Otpori, granice i politike prevazilaženja rodnog identiteta; Autopoetike ženskog stvaralaštva; Žene – maskirani muškarci; Bog, Istina, Žena, Telo; Pijetizam: obožavanje (večno) ženskog; Istorija žena kao istorija seksualnosti; Književnost je ženskog roda; Transmisija ženskih stereotipa kroz književnost i kulturu. U zborniku, međutim, te tematske celine nisu označene, već se raznovrsni tekstovi slobodno nižu jedan za drugim, bez očiglednog grupisanja. Predgovor nam daje još jedan zanimljiv podatak: pun naziv zbornika zapravo je Žene: rod, identitet, seksualnost, književnost, ali, nažalost, ostajemo uskraćeni za objašnjenje zbog čega je do ovakvog skraćivanja naslova došlo, to jest, zbog čega je reč seksualnost izuzeta iz naslova na koricama.

Primetno je da je najveći broj radova usredsređen na dva pitanja: na književnost koju pišu žene (i, u okviru nje, problem ženskog autorstva, osobenosti ženskog iskustva i perspektive, kao i ženske književne tradicije) i na ženske likove u književnim delima (kako su žene viđene u književnosti i umetnosti, kakav je uticaj dominantnog muškog diskursa itd). Nekoliko radova je posvećeno pedagogiji (od nastavne obrade romana ženskih pisaca do kvantitativne i kvalitativne analize zastupljenosti ženskih likova u školskim udžbenicima), a nekoliko periodici, tačnije, značaju i uticaju periodike na recepciju pojedinih književnih dela kod nas.

Kao odličan uvod koji daje teorijski okvir i podlogu za kasnije tekstove zbornika, rad Zrinke Blažević razmatra problem kategorije femininog i njegovog redefinisanja u (post)feminističkoj teoriji. „Postoji li paternji jezik? Žensko pismo? Može li se biti rodno neutralan u pisanju?“, pitanja su koja se razmatraju u tekstu Biljane Tešanović, koji veoma dobro zaokružuje radove posvećene ženama autorima u zborniku. Baveći se pitanjem ženskog pera i mestom žene autora u istoriji književnosti, ovi radovi se kreću kroz različite književne periode i nacionalne književnosti. Neizbežnom osnovom za nastanak književnih dela, ali i za njihovo proučavanje, smatraju se različiti istorijski, socijalni i kulturni uslovi, a među njima i književna tradicija u kojoj žene stvaraju. Pišući o poeziji meksičke pesnikinje iz XVI veka, Sor Huane Ines de la Krus, Mirjana Sekulić ukazuje na njenu smelost i spremnost da u dominantni (muški) pesnički diskurs (forme petrarkistističkog soneta i kurtoazne poezije) utisne ideje o pravu žene na izbor u ljubavi i ravnopravnost u muško-ženskim odnosima. Braneći pravo žene na slobodan izbor u različitim sferama života, pišu i tri francuske renesansne spisateljice, čija prozna dela analizira Tamara Valčić-Bulić, razobličavajući mizoginiju i dijabolizaciju žene u stvarnosti i u narativnoj tradiciji tog perioda. Dela domaćih autorki koje su stvarale u drugoj polovini XIX veka, a koja su doskora bila gotovo zanemarena, sve češće postaju predmet proučavanja, pa tako i u ovom zborniku. Prvim ženskim romanom u srpskoj književnosti bavi se Ana Živković u tekstu „Devojački roman Drage Gavrilović“, gde ukazuje na emancipatorske ideje date kroz lik glavne junakinje i pruža uvid u položaj žene u Srbiji tog doba. Ipak, autorka teksta ističe da romanu ne pripisuje „vrednost srazmernu priznatim realističkim romanima“, to jest, dominantnom, muškom kanonu. Ovako „patrijarhalno“ vrednovanje dela pomalo kvari opšti utisak o tekstu. „Poetika pripovedne proze srpskih književnica“ Slavice Garonje-Radovanac daje kratku analizu pripovednih opusa dvanaest srpskih književnica od kraja XIX veka do danas, ukazujući na neke zajedničke karakteristike, na osnovu kojih se može govoriti o postojanju ženske književne tradicije u nas. O prvim ženama piscima dramskih dela kod nas, na čelu sa Dragom Dimitrijević-Dejanović, piše Nada Savković, povezujući njihov rad sa otvaranjem prve škole za žene u Somboru u drugoj polovini XIX veka. Kroz komparativnu analizu proznih tekstova Isidore Sekulić i Virdžinije Vulf, Ivana Đurić-Paunović i Kristina Stevanović pronalaze zajedničke teme i opsesije koje se kod ove dve spisateljice ispoljavaju i na formalnom planu. U svetlu feminističke kritike posmatra se i poezija savremenih autorki – Radmile Lazić, koja „u svojim pesmama uspostavlja veoma složenu [...] višeglasnu mrežu lirskih glasova o ženskom ali i muškom telu kao polju stalne diskurzivne borbe“[1] i Vladislave Vojnović, čija je zbirka „Ženske junačke pesme“, ističe Lidija Delić, pisana kao pobuna protiv dominacije muškog sistema vrednosti. Odnosom majke i ćerke, veoma interesantnim za feminističku teoriju, bavi se Stanislava Barać, analizirajući njegovu kompleksnost i ambivalentnost u dramama Biljane Srbljanović. Rad na temu iz dečije književnosti, „Poetika ženskog pisma“ Tihomira Petrovića, iako, čini se, ima nameru da afirmativno govori o ženama piscima dečije književnosti, zapravo ponavlja stereotipe o ženama, ističući njihovu „snažnu invenciju“ i „osobenu senzibilnost“, s kojima se ginokritičarke nipošto ne bi složile. Tekst Novice Petrovića „Feministička utopija Džoane Ras“ ukazuje na doprinos ove američke spisateljice povratku utopije u distopijski svet druge polovine XX veka. U svom romanu „Ženski muškarac“, Dž. Ras uspešno spaja elemente utopije, naučne fantastike (ranije smatrane „bastionom maskuliniteta“) i feminističke retorike. U veoma interesantnom radu, Vladislava Gordić-Petković koristi termin postkolonijalne teorije, aproprijaciju (prisvajanje zapleta ili istorijskog događaja), da pokaže kako savremene autorke, poput Mirjane Mitrović, Glorije Cigman, Sare Voters i En Biti, revidiraju kanonska dela. Njihova borba za „vidljivost“ ženskog kanona analogna je borbi kolonizovane kulture za oslobođenje od dominacije imperijalne kulture. Autorka konstatuje, a i mi se s njom nažalost slažemo, da „žensku književnu tradiciju još uvek obeležava topos marginalnosti, da je i dalje prati teza o ućutkanom i potisnutom ženskom identitetu [...]. Književni kanon žensko stvaralaštvo još uvek tretira kao kuriozitet [...] a ne kao svoj konstitutivni deo“.[2]

Veliki boj radova, kao što je već rečeno, posmatra lik(ove) žene u književnim delima. Nekoliko njih bavi se različitim žanrovima srpske usmene književnosti i ulogom žene u njoj. Žena je tu učesnica obreda, bilo magijskih rituala (u lazaricama i dodolskim pesmama koje prizivaju plodnost i kišu), gde se javlja kao posrednica između ljudskog i božanskog sveta,[3] bilo svadbenih obreda (gde se u okviru šaljivih svadbenih pesama inverzijom „vanobredne stvarnosti, postupaka i ponašanja svojstvenih mladinoj svakodnevnici“ teraju zle sile i obezbeđuje uspešan brak i plodnost).[4] Da je lik žene u narodnoj književnosti uslovljen žanrom pokazuje tekst „O epskim ratnicama i hajdučicama, ili o igri identiteta u srpskoj narodnoj epici“, gde se ukazuje na različite ishode igre identiteta (maskiranje žene u muškarca) i neprihvatanja rodnih uloga u novelističkim i epskim pesmama. Slično tome, u tekstu „Žena u bugaršticama“, Boško Suvajdžić primećuje da su ove pesme izvođene u višim društvenim krugovima, gde vlada viteška otmenost i ceremonijalnost, pa otuda ne preslikavaju socijalnu strukturu patrijarhalnog društva, tačnije, žena u njima nije društveno pasivna i podređena muškarcu. „Ženski erotizam u srpskim narodnim pričama“ predočava mnoštvo primera u kojima je prikazana realna (a ne idealna, moralna) slika porodične zadruge, i gde nema kulta žene-supruge i majke. Preko (negativnog) predstavljanja žene u srpskoj hagiografskoj književnosti Svetlana Tomin ukazuje na mizoginu ideologiju u srednjevekovnoj Srbiji, gde je žena koja se odlikuje vrlinama nazivana „mužastvenom“ – sličnom muškarcu. Radovi se bave različitim književno-istorijskim periodima, analizirajući ženske likove u delima renesansnih pisaca („Polakše pameti i/ili gospodarica scene: tema rodno drugog u renesansnom opusu Marina Držića“, „Likovi seljanki u književnosti renesansnog Dubrovnika“), romantičara („Odnos prema ženskom principu u Bajronovom epu Don Žuan“), realističkih pisaca („Tipsko u prikazu junakinja zbirke Božji ljudi Borisava Stankovića“, „Žene kao nosioci muške rodne uloge u pripovijednoj prozi Bore Stankovića“, „Patnički triptih – junakinje srpskog realističkog romana“, „Ostrvo muškaraca“) u kojima se uglavnom skreće pažnja na podređen položaj žene u vladajućem patrijarhatu. Proučavajući odnos muškog i ženskog subjekta kroz dela srpske književnosti od romantizma do danas, Slobodan Vladušić zapaža kako od tradicionalne matrice muški subjekt – ženski objekt, preko ambivalentnog odnosa muškog i ženskog subjekta, a zatim ženske telesnosti koja se suprotstavlja i muškom i ženskom subjektu, dolazimo do postmodernog aseksualnog subjekta – potrošača. Uprkos njegovoj obimnosti, skrećemo pažnju na rad „Bez-Nađe: „gde prestaje ona, a gde počinje san?“ Ili kako su se voleli Breton i Ristić“ Biljane Andonovske, koji analizirajući potiskivanje imena žene u Ristićevom antiromanu otkriva veze između srpskog i francuskog nadrealiste. Treba izdvojiti i tumačenje poezije R. Grejvza i T. Hjuza i uticaj mitološke matrice drevnog matrijarhalnog društva koju donosi Tomislav Pavlović. Slično tome, Vesna Vukićević-Janković u poeziji P. P. Njegoša pronalazi principe sveprožimajuće večne ženstvenosti, koji se dovode u vezu sa kultom boginje Iside/Lune/Dijane.

Postoji i nekoliko tekstova za koje je opravdano zapitati se kako su našli mesto u ovom zborniku. Pod izgovorom da raspravljaju o ženi, identitetu i književnosti, oni više govore o ličnim interesovanjima njihovih autora, bilo da su to Petrograd i Petar Veliki („Antropologija identiteta, Jedan pokušaj spajanja nespojivog“), crkva („Hermeneutika principa ženskog“) ili zanimanje za nove tehnologije i kompjutere („O (ne)mogućnosti ženskog kompjutera“). Međutim, bez obzira na neujednačen kvalitet tekstova u ovom zborniku, svako razmatranje odnosa između žena i književnosti je dobrodošlo. Domaćoj feminističkoj kritici i ginokritici potrebno je što više kritičara i što više podsticaja, a ova knjiga sadrži neke odlične tekstove i zapažanja koja će sigurno inicirati dalja proučavanja.