Navigacija

Ivana Dejanović
ivana.dejanovic@fil.bg.ac.rs
Univerzitet u Beogradu
Filološki fakultet

Priče o starom i novom Nišu Jelene Jov. Dimitrijević

Niške priče / Jelena Jov. Dimitrijevića. – priredila Milunka Mitić – Niš: Ogranak Vukove zadužbine u Nišu, 2021 (Niš: Grafika Galeb). – 273 str. : ilustr ; 21 cm. – ISBN 978-86-909045-2-5

Zbirka Niške priče Jelene J. Dimitrijević obuhvata priču u stihu „Baba Krasa, u moj zeman i s'ga“, prvi put objavljenu u časopisu Videlo krajem 1892. godine, novelu „Đul-Marikina prikažnja“ i pripovetke „Sveti Pantelej“, „Srpska devojka“, „Nikolać malebašija“, „Batka Bunča i strinka Mariče“ i „Mejrem-hanum“ koje su nastajale na prelasku iz devetnaestog u dvadeseti i u prvim godinama dvadesetog veka. Pripovetkama prethodi predgovor priređivačice Milunke Mitić u kojem su predočeni autorkini biografski podaci iz perioda provedenog u Nišu, prilike nastajanja pripovedaka u zbirci, tematika obrađena u njima, kao i njihove književno-teorijske odlike. Zbirku pripovedaka zaokružuju prilozi iz periodike koji su prethodili ili pratili prva objavljivanja pripovedaka, što čitaocu pruža uvid u širi spektar okolnosti u kojim su nastajala dela svrstana u zbirku.

Opus niške tematike započinje po dolasku Jelene J. Dimitrijević u Niš i njenom nastanjivanju u gradu tokom službe potporučnika Jovana Dimitrijevića u Nišu, za kog udala 1881. godine. Tokom perioda provedenog u ovom gradu, koji s prekidima traje sedamnaest godina, Jelena J. Dimitrijević objavljivala je poeziju, prozu i međužanrovska dela poput priče u stihu „Baba Krasa, u moj zeman i s'ga“. Značaj zbirke Niške priče ogleda se u tome što su prvi put u jednoj zbirci objedinjene sve pripovetke koje tematizuju grad Niš i život tamošnjeg stanovništva, srpskog i turskog. U pripovetkama o starom Nišu Jelena J. Dimitrijević ukazuje gotovo istovremeno na odlike nacionalnog identiteta tek oslobođenog srpskog stanovništva (Niš je oslobođen od turske vlasti osnivanjem Kneževine Srbije 1878. godine na Berlinskom kongresu nakon srpsko-turskih ratova), kao i odlike preostalog malobrojnog turskog stanovništva nastanjenog na prostoru novoosnovane kneževine. Te godine je šesnaestogodišnja Jelena Miljković s porodicom prvi put posetila tek oslobođeni grad, a impresije nadahnute osećanjima nacionalnog ponosa i religioznog zanosa unela skoro dve decenije kasnije u epistolarni roman Pisma iz Niša o haremima (1897), koji je ujedno njeno najobimnije i najobuhvatnije delo o starom Nišu. Pripovetkama autorka produbljuje i proširuje niške teme, obrađujući i etnografske karakteristike i odlike rastućeg i slobodno izražavanog patriotizma srpskog stanovništva.

Hronološki, prvo delo ovog korpusa je pripovetka u stihu „Baba Krasa, u moj zeman i s'ga“, objavljena 1892. godine, ali, prema rečima same autorke, nastala ranije. Niški opus završava se grupom pripovedaka „Fati-sultan“, „Safi-hanum“ i „Mejrem-hanum“ iz 1907. godine. Prva pripovetka zbirke, „Nikolać malebašija“, o čuvaru reda u mahali, daje prikaz zajedničkog života hrišćana i muslimana na prostoru južne Srbije. Kroz sudbinu glavnog junaka i osobine kojima se odlikuje: pobožnost, skromnost i požrtvovanost, prikazane su kolektivne osobine i stradanje samog srpskog naroda. Druga pripovetka, koja je u vreme prvog objavljivanja privukla pažnju književne javnosti, „Baba Krasa, u moj zeman i s'ga“ poredi kodekse ponašanja iz mladosti pripovedačice i one iz vremena u kom pripoveda. Poseban akcenat stavljen je na obrasce primerenog i neprimerenog ponašanja mladih devojaka u patrijarhalnim i orijentalnim sredinama, te posledice s kojima bi se suočavale devojke ukoliko bi izlazile iz nametnutih društvenih okvira. Pripovetka „Sveti Pantelej“, poput one o Nikolaću malebašiji, obeležena je etnografskim i religijskim motivima srpskog življa u Nišu i u njoj Jelena J. Dimitrijević još jednom ističe značaj očuvanja sopstvene vere i tradicije. Iz opusa Jelene J. Dimitrijević o muslimanskim (turskim) ženama koje su bile tema prvih njenih proznih dela, jedina pripovetka koja se našla u zbirci Niške priče jeste „Merjem-hanum“. Smeštajući radnju u haremski ambijent nekadašnjeg turskog Niša i Niške banje u poznate šenluke turskih žena skrivenih od muških očiju, autorka kroz likove mladih i starih muslimanki poredi prošla i sadašnja vremena, istovremeno se nostalgično osvrćući na život nekadašnjeg turskog stanovništva na području južne Srbije. Novela „Đul-Marikina prikažnja“ obiluje folklornim i sociološkim elementima, koji joj, pored izuzetne literarne vrednosti, daju i karakter etnografske studije. Poseban značaj ovog teksta počiva u jeziku, jer je novela napisana niškim dijalektom, te čuva govor lokalnog stanovništva. Pripovetka „Srpska devojka“ predstavlja ideale koji se pripisuju srpskoj devojci u istoimenoj narodnoj pesmi. U završnoj pripoveci zbirke, „Batka Bunča i strinka Mariče“, u kojoj je tematizovan period najbliže istorije ovog podneblja, autorka se bavi novim, modernim Nišlijama, i po prvi put se u svojim delima iz ovog opusa okreće građanskom sloju stanovništva. Poslednja u nizu pripovedaka prikazuje sliku Niša kao gradske varoši, nasuprot orijentalne mahale iz pripovedaka sa početka zbirke.

U pripovetkama Jelene J. Dimitrijević o Nišu predstavljene su različite nacionalnosti, društveni slojevi, sociološke, etnografske i psihološke odlike stanovnika Niša, kao i doba različita u političkom i istorijskom pogledu. Otud se ovom zbirkom produbljuje dosadašnja podela tema u stvaralaštvu Jelene J. Dimitrijević i unosi nova perspektiva u njen bogat opus, pre svega u takozvani orijentalni period.

Ivana Dejanović
ivana.dejanovic@fil.bg.ac.rs
University of Belgrade
Faculty of Philology

The Stories about Old and New Niš by Jelena J. Dimitrijević

Na početak stranice