Savremeni trend kolektivnih biografija znamenitih žena javlja se u angloameričkom polju književnosti za decu 2016. godine objavljivanjem knjige Fantastically Great Women Who Changed The World autorke i ilustratorke Kejt Panherst (Kate Pankhurst) i Priča za laku noć za male buntovnice (Good Night Stories for Rebel Girls) autorki Elene Favili (Elena Favilli) i Frančeske Kavalo (Fracesca Cavallo). Obe knjige prodate su u tiražima koji daleko prevazilaze očekivanja samih autorki i izdavačkih kuća za decu.

Taj uspeh otvorio je prostor za niz sličnih izdanja u dečjoj književnoj industriji. U angloameričkom književnom polju izdato je više nego što se u okviru jednog teksta može nabrojati.[1] Samo u Srbiji u toku 2018. godine prevedene su Žene koje su promenile svet: 26 izuzetnih žena (Las Chicas son guerreras: 26 rebeldes que cambiaron el mundo) Irene Siviko (Irene Civico), Serhia Pare (Sergio Parra) i Nurije Aparisio (Nuria Aparicio), 20 izuzetnih devojčica koje su promenile svet (20 bambine straordinarie che hanno cambiato il mondo) Rozalbe Trojano (Rosalba Troiano), pored već spomenutih Priča za laku noć (dva dela), a kao originalna domaća izdanja objavljene su Kakva ženska! Jelene Mitrović i Sonje Bajić, Priče o prkosnim Srpkinjama Ivane Nešić i Azre Kostić Prčić i One su promenile Srbiju – Izuzetne Srpkinje autorki Tatjane Loš i Milene Marković. U ovom radu ću referisati i na dve knjige iz edicije Srpske kneginje i kraljice Ivane B. Spasović, za koje se opravdano može postaviti pitanje u kojoj meri pripadaju ovom trendu. Međutim, pošto su pisane za decu i objavljene u slično vreme (2016. i 2017. godine), na njih ću uputiti kao na primer sasvim drugačije konceptualizacije ženske istorije i ženskog identiteta.

Pored toga, u Sarajevu su izdate Žene BiH autorki Amile Hrustić Batovanja, Maše (Mashe) Durkalić i Hatidže Gušić, a portal VoxFeminae iz Zagreba napravio je društvenu igru Strašne žene čiji sadržaj daje kratke biografije žena značajnih za globalni feministički pokret. U Hrvatskoj je 2019. godine u izdanju Iris Illyrica objavljena i knjiga Priče o neustrašivim hrvatskim ženama.

Ono što je svim ovim izdanjima zajedničko jeste promocija ženskog rada i stvaralaštva. Fokus niza novih izdanja je na znamenitim ženama, onima koje su, kako mnoge od knjiga nagoveštavaju već svojim naslovima, promenile svet, bile (ili jesu) izuzetne. Pokazaće se, međutim, da se ta izuzetnost konceptualizuje na različite načine u navedenim knjigama.

Ovaj rad polazi od uvida u složenost forme datih knjiga: one su kolekcije kratkih biografija, kao i multimedijalni portreti izuzetnih žena, sačinjeni od teksta i prateće ilustracije lika žene. Najzad, one su i zbirka priča za decu, a neke od njih i ženska istorija, te se kao takve dotiču problema vidljivosti žena istovremeno na više nivoa: u sferi medijske kulture, dečje književnosti, te istorijske literature. U ovom radu analiziraću kako ovaj savremeni trend pisanja kolektivnih biografija i ženskih portreta predstavlja žene i problematizuje njihovu (ne)vidljivost.

Dve temeljne ideje stoje iza datog fenomena, iako ne i iza svakog pojedinačnog izdanja. Prva ideja tiče se istorije, odnosno, shvatanja da se ženska strana istorije „vrlo često ne pamti, ili se čak namerno zaboravlja“.[2] Druga temeljna ideja sastoji se u prepoznavanju i problematizovanju stereotipnih prikaza ženskih likova u dečjoj književnosti.

Na nivou žanra, dve su tradicije na koje se savremene knjige o ženama oslanjaju. Prva i najduža jeste tradicija kolektivnih biografija znamenitih žena (eng. women worthies) koja nastaje još u antici, a tokom 18. i 19. veka postaje dominantno ženski žanr istoriografije. Na samom početku rada, smestiću najnovije knjige u kontekst ove tradicije i teorijsko-istorijske misli koja se njom bavi. Pored studija o metodologiji ženske i feminističke istoriografije autorke Meri Spongberg (Mary Spongberg) i drugih, od koristi će u ovom delu rada biti i studije o kolektivnim biografijama znamenitih žena autora Filipa Hiksa (Philip Hicks) i autorke Arien Černok (Arienne Chernock).

Druga žanrovska tradicija jeste žanr ženskog portreta, u onom smislu u kom ga je definisala i interpretirala Stanislava Barać u svojoj studiji o ženskoj i feminističkoj srpskoj/jugoslovenskoj periodici iz međuratnog perioda. Njena definicija ovog žanra omogućava osvetljavanje važnih formalnih karakteristika svih portreta žena i otvara perspektivu koja nas navodi da se pitamo da li je u određenom portretu žene reč o radu na „promociji i konstrukciji novog i drugačijeg rodnog identiteta u odnosu na tradicionalno shvaćen ženski identitet“.[3] Kako će se pokazati u radu, ovo pitanje je suštinsko ne samo za žanr ženskog portreta, nego i za žanr kolektivnih biografija znamenitih žena.

U zaključku ću istaći značaj žanra kolektivnih biografija, sumirati načine na koje mu knjige o izuzetnim ženama za decu pripadaju, i ukazati na specifičnu obnovu žanra ženskog portreta u njima.

Ženska istorija u kolektivnim biografijama znamenitih žena

Tradicija (kolektivnih) biografija znamenitih žena, prvih žena koje su dobile značajniju istorijsku pažnju,[4] počinje u antici. Još je starija, ističe Filip Hiks, „ideja navođenja čuvenih žena zarad osporavanja ili potvrđivanja rodnog statusa quo“.[5] Sve do 18. i 19. veka biografije slavnih žena pisali su dominantno muški učenjaci.[6] Tokom 19. veka biografije postaju središnji deo istoriografije koju su pisale žene,[7] to jest, jedan od retkih žanrova u kom su žene mogle da pišu istoriju i neguju osećaj sopstvenog istorijskog subjektiviteta.[8] U ovom periodu, biografije najčešće nisu bile feminističke. Naprotiv, oslanjajući se na buržoaska i jevanđeljska shvatanja ženstvenosti i slaveći „ženstvene vrline“ poput nevinosti, spiritualnosti i samoodricanja, istoričarke su svoje biografije konceptualizovale kao „femininu pedagogiju“ koja čitateljkama propisuje tradicionalne rodne uloge.[9]

Jedan od razloga za ignorisanje i potcenjivanje žanra kolektivnih biografija u feminističkoj akademskoj zajednici (barem u određenim trenucima) jeste upravo njegova konzervativna prošlost.[10] Drugi razlozi odnose se na ono što je suština žanra biografije, to jest, na fokus na lik i delo jedne, i to izuzetne ličnosti, koja je najčešće i privilegovanog društvenog statusa. To se kosilo s koncepcijom moderne ženske istorije kakva je zasnovana 70-ih godina 20. veka i koja je težila otkrivanju kolektivnih iskustava žena i bila okrenuta „solidarno orijentisanim i politički određenim ciljevima“.[11] Iskustva izuzetnih žena nisu jednako važna kao iskustva većih grupa žena; aktivnosti bitnih žena ne govore gotovo ništa o aktivnostima većine žena, niti o značaju ženskih aktivnosti za društvo kao celinu.[12] Veoma često kolektivne biografije „istrgnule su iz svog istorijskog konteksta“ aktivnosti žena iz prošlosti i „uglavnom malo govorile o značaju polnih uloga u društvenom životu“.[13] Na kraju, iz ugla metodologije ženske istorije, moglo bi se tvrditi da je ta istorija koju nude kolektivne biografije više kompenzatorska nego što je autentično ženska: ona dodaje žene u suštinski falocentričnu istoriju, oslanjajući se na njenu metodologiju, hronologiju i periodizaciju.[14] Međutim, čak i takva kompenzatorska istorija ima važno mesto u istoriografiji,[15] te izuzetne žene „takođe treba da budu vraćene na mesto koje im pripada“.[16]

Iako se izvesna ograničenja žanra kolektivnih biografija znamenitih žena, poput naivnog pristupa istoriji i elitizma, ne mogu sasvim ignorisati, važno je podsetiti se da kolektivne biografije nisu pisane s pretenzijama da budu u pravom smislu te reči istoriografske studije, što je očigledno u slučaju savremenog trenda pošto su biografije namenjene deci, a neke su i napisane u formi priča za decu. U svakom slučaju, postoje istoričarke i istoričari koji ističu kompleksnost i mogućnosti ovog žanra, njegov značaj u razvoju ženske istorije i istoriografije, kao i lekcije koje se iz njega mogu naučiti.[17] Zato ću iz radova Filipa Hiksa, Arien Černok i Meri Spongberg, koji se svi primarno bave primerima žanra iz 18. i 19. veka, izdvojiti nekoliko važnih karakteristika koje su se zadržale i u savremenim primerima. Pored toga što otkrivaju istorijski zapostavljene žene,[18] kolektivne biografije nastaju kao odgovori na mizogine reprezentacije žena i ženske uloge u tradicionalnoj, muškoj istoriji[19] (i u dečjoj književnosti i kulturi uopšte – u savremenom slučaju). Još jedna funkcija kolektivnih biografija jeste zagovaranje prava žena,[20] i zasniva se na navođenju znamenitih žena kao „dokaza ženskog potencijala“, rušeći dugo održavane teorije o polnim razlikama, tj. o inferiornosti žena.[21] Drugim rečima, kolektivne biografije žena mogu imati važnu ulogu u oblikovanju političke svesti žena,[22] produbljivanju javne diskusije o položaju žena[23] i u „učvršćivanju feminističkih argumenata“.[24] Govoreći o žanru ženskog portreta, Stanislava Barać to i potvrđuje jer kaže da se ženski portreti javljaju s pojavom feminističke kontrajavnosti, te da sami učestvuju u njenom kreiranju i održavanju.[25] Najzad, pružanjem herojskih uzora ženama, kolektivne biografije imaju važnu ulogu u osnaživanju žena sadašnjice – čitateljki.[26] Na kraju, uzevši sve rečeno u obzir, teško je ostati pri sudu da kolektivne biografije znamenitih žena nemaju „solidarno orijentisane i politički određene ciljeve“. Razume se, ti ciljevi nisu isti ili na isti način sprovedeni kao u feminističkoj istoriografskoj studiji ili knjizi društvene istorije odozdo.

Knjige savremenog trenda manje ili više imaju svest o značaju ženske istorije i pamćenja, to jest, svest o zapostavljenosti žena u tradicionalnoj istoriji. Na primer, u Pričama za laku noć, kada govore o ženama koje su se našle u ovoj zbirci portreta, autorke ekspliciraju da su bez obzira na njihove uspehe „neprestano [su] omalovažavane, zaboravljane, a u nekim slučajevima i skoro potpuno izbrisane iz istorije“.[27] Predgovor Prkosnih Srpkinja ukazuje na istu stvar: ženska strana istorije se „vrlo često ne pamti, ili se čak namerno zaboravlja“, sećati se ženskih postignuća znači uvažavati ih, ali i uvideti „da su sve slobode osvajane – i da ih je moguće izgubiti“.[28] U Kakvoj ženskoj! nema predgovora, ali na zadnjoj korici piše: „O njima se retko govori i osim što pokoja ulica ili škola nose njihovo ime, ostaju nepoznate“.[29] Žene BiH naročito dobro artikulišu svest o ženskoj istoriji u dva teksta koja stoje na početku: predgovoru tri autorke i uvodu Asje Bakić. Predgovor autorki počinje pitanjem „Zašto je bh. historiografija tako jednodimenzionalna?“, zatim svedoči o nepostojanju objedinjenih podataka i slaboj dostupnosti istoriografskih izvora o životima mnogih žena koje su u knjizi, te izražava potrebu za „institucionalnim promjenama kada je u pitanju odnos prema ženskoj historiji“.[30] Međutim, pravo merilo svesti o ženskoj istoriji nisu eksplicirane autorske namere već sami tekstovi biografija, načini na koji su oblikovani, čime se bavi sledeće poglavlje.

Ženska istorija u žanru ženskih portreta

Definicija žanra ženskog portreta koju je dala Stanislava Barać pruža alate za analizu narativnih postupaka biografija žena i time omogućava razlikovanje biografija koje pišu žensku istoriju od onih koje nemaju tu funkciju.

Prva odrednica žanra tiče se ženskog autorstva koje „podrazumeva da se tekstovi datog žanra javljaju obavezno u kontekstu aktivnosti žena“ i u kontekstu koji iskazuje „posebno interesovanje za žensko autorstvo“.[31] Ovaj kontekst je očigledan u savremenom trendu kolektivnih biografija jer je većina njih nastala u širokoj mreži urednica, autorki, ilustratorki (čak 60 u Pričama za laku noć), prevoditeljki i drugih saradnica, na primer feminističkih teoretičarki koje su napisale predgovor za knjigu (slučaj Žena BiH i Prkosnih Srpkinja). To naročito važi za Žene BiH koje, pored toga što su okupile 36 ilustratorki, na svom sajtu imaju i njihove biografije, urađene u vidu intervjua, s propratnim fotografijama.[32] Sledeća distinktivna obeležja žanra jesu: nastanak u kontekstu borbe za ženska prava, predstavljanje „manje ili više razvijene slike ’žene’“ i uspostavljanje „određenog semantičkog odnosa sa aktuelnom ideologemomnove žene“.[33] Izuzev nove žene, koja u savremenom trenutku nije više aktuelan koncept, nove knjige o znamenitim ženama dele sva navedena obeležja, o čemu će govoriti naredna poglavlja rada.

Na kraju dolazimo do onih obeležja žanra koja ga najdirektnije smeštaju u kontekst ženske istorije. Portreti žena, dakle, „svesno ili nesvesno učestvuju u radu na ženskoj istoriji“ ukoliko „sadrže emancipatorsku tendenciju i eksplicitan ili implicitan feministički pristup u predstavljanju odabranog ’lika’“ i ukoliko „prikazuju položaj žene ili žena na fonu patrijarhalnih društvenih normi ispisujući karakteristični narativ o emancipovanoj ili diskriminisanoj ženi, makar i u najrudimentarnijem vidu“.[34] Iz ovog ugla, početak istorije žanra ženskog portreta Stanislava Barać pronalazi u almanahu Srpkinja iz 1913. godine, u kom se u kratkim biografijama pokazuje interesovanje za prilike u kojima je svaka predstavljena žena radila, za recepciju njenog rada i delovanje u okruženju, te za učinke tog rada.[35]

Ovakav narativ tipičan je za savremeni trend kolektivnih biografija, to jest za najveći broj izdanja o kojima je ovde reč: Kakvu žensku!, Prkosne Srpkinje, Žene BiH, 26 izuzetnih žena i Priče za laku noć. Asja Bakić u predgovoru Žena BiH takođe prepoznaje važnost ove perspektive za razvojni put izuzetnih žena: „No slaveći njihove pojedinačne ambicije i uspjehe, ne smijemo previdjeti činjenicu da su problemi s kojima su se te pionirke susretale, zapreke preko kojih su morale prijeći, bile daleko od osobnih“.[36] Zanimljivo je da se velik broj društvenih i institucionalnih otpora iznova nalazi u raznim biografijama – zabrane rada i obrazovanja, mizogini i seksistički tretmani žena, društvene konvencije, manjak podrške i resursa, itd. Pošto predstavljene žene dolaze iz različitih profesija, ali i iz raznih istorijskih, geopolitičkih, klasnih, a nekada i rasnih i verskih konteksta, zanimljivo je da se uoči istrajnost i raširenost svih navedenih tipova prepreka, to jest, ukorenjenost patrijarhata u društvene strukture.

Portreti, štaviše, mogu u samo jednoj rečenici ispisati narativ o ženskoj emancipaciji i ispuniti uslove koji ga čine ženskim portretom, tako što će istaći pionirsku ulogu date žene, čak iako ne prikazuju nikakve društvene prepreke na putu ka njenom samoostvarenju.[37] Istaći da je predstavljena žena „prva Afroamerikanka u svemiru“[38] već podrazumeva „da je postojala (pred)istorija u kojoj žene nisu mogle zauzimati i nisu zauzimale ovakve položaje i imati data prava u društvu“,[39] kao i predistoriju u kojoj su određeni položaji i prava bili dvostruko nedostupni ženama druge, tamnije boje kože. Ovakve izjave upućuju na druge tekstove u istoj i srodnim knjigama koje „opisuju napore žena da dobiju pristup određenim zanimanjima, položajima i pravima (priča o aktivizmu), kao i tekstove koji registruju slične prodore i uspehe žena u osvajanju novih javnih prostora i funkcija („pobednička“ priča)“.[40] U kolektivnim biografijama, naravno, u obzir treba uzeti i kontekst koji ocrtavaju predgovor i/ili uvod koji ekspliciraju svest o patrijarhalnim preprekama. Postoji, dakle, intertekstualna mreža u koju se pojedinačni portreti mogu uključiti pomoću naizgled jednostavnih izjava i koja tim portretima dodaje nove nivoe značenja.

Nasuprot tome, skoro svi portreti u knjizi 20 izuzetnih devojčica pripovedaju o razvojnom putu žene na individualnom planu, bez osvrtanja na širi kontekst u kom su te žene živele i delovale. Pošto se takav širi kontekst ne spominje ni u predgovoru, onda ne postoji semantički potencijal koji bi date portrete smestio u intertekstualnu mrežu kakvu opisuje Stanislava Barać. Portreti u knjigama Kneginje i kraljice dinastije Karađorđević i Kneginje i kraljice dinastije Obrenović specifični su po tome što ne ispisuju narativ o samoostvarenju „junakinje“, čak ne pominju ni individualne prepreke. Razlog zašto su određene žene ušle u ove knjige jeste taj što su ih kraljevi i kneževi odabrali za svoje supruge. Za razliku od portreta u 20 izuzetnih devojčica, u uvodima ove dve knjige eksplicirana je svest o nedostacima tradicionalne istorije koja ostavlja u senci „život žene, svakodnevnicu i mnoge naizgled male pojave“.[41] U skladu s tim, u okviru portreta posvećen je prostor društvenim okolnostima u kojima je ta žena živela. U pojedinim portretima vidi se da su te okolnosti bile obeležene patrijarhatom, ali se ne vidi da su ograničavale žene. Umesto kritičke distance, u ovim tekstovima se javljaju sentimentalnost i nostalgija za prošlim vremenima. Pošto ove biografije nisu o samoostvarenju junakinje, dinamika narativa zasniva se na njenoj udaji i na političkim promenama u kojima je uglavnom pasivno učestvovala kao supruga kneza ili kralja.

Ovakve kolektivne biografije znamenitih žena takođe nastaju u okviru savremenog trenda objavljivanja knjiga o važnim ženama ali nemaju isti cilj kao, na primer, Žene BiH. Videli smo da kratke biografske beleške u kolektivnim biografijama, isto kao i u periodičkim portretima, itekako mogu da smeste život i aktivnosti žene u istorijski kontekst i uzmu u obzir značaj rodnih uloga u društvenom životu i istorijskim promenama, ukoliko to žele.

(De)konstrukcija (tradicionalnog) ženskog identiteta

Pitanje ideološke funkcije portreta, tj. da li se u biografskom tekstu konstruiše i promoviše drugačiji ženski identitet u odnosu na onaj tradicionalno shvaćen,[42] suštinsko je pitanje ne samo za definiciju žanra ženskog portreta Stanislave Barać već i za žanr kolektivnih biografija. Filip Hiks smatra da iza biografija znamenitih žena ne stoje toliko istoriografske ambicije autora/ki koliko „ideja navođenja čuvenih žena zarad osporavanja ili potvrđivanja rodnog statusa quo“.[43]

U najnovijim izdanjima to je nekada očigledno već u postavljanju radikalnih pitanja, temama koje su aktuelne, kao i u kontekstu savremenih rodnih odnosa. Recimo, u Prkosnim Srpkinjama ukazuje se na stigmu koja i dalje postoji o menstruaciji,[44] posao domaćice identifikuje se kao neplaćeni kućni rad,[45] a u zaključku portreta Milice Tomić mlade čitateljke eksplicitno se pozivaju na učešće u feminističkoj borbi.[46] U 26 izuzetnih žena takođe se evocira savremeni kontekst, na primer spominjanjem lezbejske ljubavi u biografijama pojedinih žena, kao i poligamije/poliamorije i borbe za legalizaciju abortusa.[47] Priče za laku noć deluju u ovom smislu najaktuelnije, jer portretišu veliki broj savremenica i tako ujedno govore o aktuelnim društvenim kontekstima u različitim delovima sveta: o zabranama vožnje i obrazovanja za žene, o prisilnom braku, migrantskoj krizi, o položaju trans osoba, itd. U ovoj knjizi, u biografiji Artemizije Đentileski (Artemisia Gentileschi), govori se o seksualnom nasilju nad ženama, a ta priča ujedno predstavlja pozitivni primer kada se ženi veruje i kada dođe do zadovoljenja pravde na sudu.[48] Pored toga što je vrlo aktuelna, ova tema deluje izrazito radikalno u kontekstu literature za decu, u kojoj teme seksualnosti uopšte, a naročito seksualnog nasilja nad ženama, i dalje predstavljaju tabu.

Težnja za rušenjem stereotipnih obrazaca ženskog identiteta u savremenim kolektivnim biografijama smeštena je primarno u kontekst dečje književnosti, a zatim i u kontekst šire kulture koja se obraća deci. Motivacija E. Favili i F. Kavalo da napišu Priče za laku noć, kako često same kažu u intervjuima, objašnjava se upravo uvidom u problem kulturalne reprezentacije devojčica.[49] Kao reakcija na prepoznati problem, biografije u ovoj knjizi modelovane su po uzoru na bajke, s početnim formulacijama poput „Nekada davno“ i „Bila jednom jedna“, i s poučnim zaključcima na kraju. Unoseći sadržaj o hrabrim, ambicioznim i talentovanim ženama u simboličku formu koja se tradicionalno koristila za pričanje patrijarhalnih priča, te koja vekovima predstavlja formativno čitalačko iskustvo dece, ove priče direktno teže preosmišljavanju i žanra i praksi simboličke reprezentacije žena. Prkosne Srpkinje pisane su s namerom da pruže „drugačiji model nekim novim devojčicama koje u Srbiji danas odrastaju“.[50] Kao i autorke Kakve ženske, autorke 26 izuzetnih žena i Žena BiH više stavljaju akcenat na stvarne žene zanemarene u istorijskom pamćenju nego na nedostatak kompleksnih, hrabrih i ambicioznih ženskih likova u dečjoj književnosti i kulturi. Pa ipak, upućenost na dečju publiku može biti sugerisana i na formalnom nivou: od dizajna izdanja, vizuelnih reprezentacija žena, do načina na koji su biografije napisane. Ove naučnopopularne istorije žena i albumi s raskošnim ilustracijama istorijskih ličnosti pristupačni su i nekim mlađim uzrastima, a sva izdanja imaju (makar implicitnu) nameru da, kako stoji u zaključku predgovora Žena BiH, inspirišu nove generacije devojčica.[51]

Problem koji su Elena Favili i Frančeska Kavalo prepoznale u dečjoj književnosti jeste višestruka zanemarenost književnosti za decu u kojoj bi glavne uloge pripale devojčicama a ne dečacima. Kerolin Dankert (Carolyn Danckaert), osnivačica sajta A Mighty Girl, primećuje da postoji velik broj književnih dela u kojima su junakinje snažne devojčice, ali ih je teško pronaći.[52] Jedan mogući razlog za ovu nevidljivost jeste marketinška strategija izdavača koji etiketiraju dela sa likovima devojčica u centralnim ulogama kao „književnost za devojčice“ i time ograničavaju njihovu čitalačku publiku.[53] Drugi verovatan uzrok nalazi se u kulturi favorizovanja književnih dela sa muškim junacima u glavnoj ulozi.[54]

S druge strane, kvantitativna istraživanja dečje književnosti u angloameričkom književnom polju iz različitih perioda pokazuju da je znatno veći broj dela koja za protagoniste imaju dečake, kao i da tokom 20. veka postoji konstantan disparitet u reprezentaciji roda u dečjoj književnosti.[55] Dženis Mekejb (Janice McCabe) ističe ulogu dečje književnosti u reflektovanju, ali i jačanju, legitimaciji i reprodukciji patrijarhalnog rodnog sistema.[56] Odsustvo ženskih likova iz knjiga za decu ova autorka smatra „simboličkom anihilacijom“ koja može da doprinese osećanju beznačajnosti među devojčicama.[57]

Još jedan važan zaključak koji Dženis Mekejb izvlači iz istraživanja jeste da je dečja književnost izrazito osetljiva na promene društvenih snaga.[58] Najveća nejednakost u reprezentaciji dečaka i devojčica javlja se u periodima snažnog antifeminističkog diskursa, a smanjenje ove nejednakosti karakteristično je za trenutke u kojima jača feministički aktivizam. Iako je danas disparitet manji nego polovinom 20. veka i povećanje u reprezentaciji likova devojčica ne treba previđati, to ne znači da se radi o konzistentnom poboljšanju.[59] Drugim rečima, trend povećane vidljivosti i manje stereotipizacije ženskih likova u dečjoj književnosti potencijalno je reverzibilan.[60]

Slična dinamika tipična je i za žanr ženskog portreta. On se obnavlja zajedno sa obnovom feminističke kontrajavnosti.[61] U savremenom trenutku takvu feminističku kontrajavnost možemo da povežemo sa pojavom #MeToo pokreta. Proučavajući tradiciju ženske istoriografije Meri Spongberg uočava istu pravilnost: sa pojavom organizovanog feminističkog pokreta u 19. veku žene usvajaju istorijski diskurs u borbi za jednaka prava, te će snažna povezanost ženske istorije i feminizma biti karakteristična za ceo 20. vek.[62]

Dva vida ženskih identiteta u knjigama portreta za decu: emancipacija i stereotipi

Već sami naslovi nagoveštavaju skup vrednosti koji će biti promovisan preko likova portretisanih žena: prkos, buntovništvo, smelost, progresivnost (političnost), to jest, sve ono što nije obuhvaćeno tradicionalno shvaćenom ženstvenošću. Pored toga, još jedna vrednost je istaknuta u naslovima i podnaslovima datih knjiga, a to je izuzetnost, nekada izražena sintagmom „žene koje su promenile svet“. Ako je izuzetnost obeležena prethodno navedenim vrednostima, onda su portreti u knjizi uglavnom o pionirkama u različitim oblastima, o ženama koje su prkosile zakonskim ili kulturnim patrijarhalnim preprekama, rasističkim i imperijalnim strukturama moći. Buntovništvo u Pričama za laku noć prikazano je u najrazličitijim oblicima: kao buntovništvo protiv zapadnih standarda lepote, patrijarhalnih rodnih uloga, verskih konvencija, seksualnog nasilja, prakse ugovorenih brakova, tiranskih režima, rasizma, nacizma, itd. Reč „progresivne“ u podnaslovu Kakve ženske! ispravno najavljuje ono što će se naći u knjizi: više od polovine ukupnog broja predstavljenih žena jesu feministkinje i partizanke. Nešto slično može se reći i za 26 izuzetnih žena, koje daju portrete šest poznatih feministkinja, kao i nekoliko žena izabranih na osnovu političkog angažovanja protiv rasizma i nacističkog režima. Izuzetnost koja se nalazi u podnaslovu Žena BiH još je snažnije naglašena onim što su date žene učinile za osvajanje novih sloboda i mogućnosti za sve žene. To se vidi ne samo iz velikog broja predstavljenih žena, koje su sve poznate i značajne kao feministkinje i učesnice narodnooslobodilačke borbe, nego i iz strukture portreta čiji zaključci, kao povlašćeni delovi teksta, dodatno ističu zasluge portretisanih žena u borbi za slobodu svih žena.

Priče za laku noć su specifične jer sadrže jednak broj portreta onih žena koje su bile značajne i upamćene kao feministkinje i onih koje su bile konzervativne. Nije reč samo o tome koliko su određene žene zaista bile konzervativne i antifeministkinje, nego i o tome šta je napisano u njihovim biografijama. Na primer, koliko god moglo biti fascinantno to što je japanska carica Džingu (Jingū) trudna išla u bitku,[63] to što je ruska carica Katarina (Ekaterína) preotela vlast od svog muža[64] ili to što je Margaret Tačer (Margaret Thatcher) bila „snažna i odlučna“,[65] deluje problematično hvaliti njihove imperijalističke ambicije i pohode i pritom ih predstavljati kao „buntovnički“ uzor devojčicama. Čini se da pojam izuzetnosti, kao i buntovništva, može biti, recimo to tako, previše slobodno shvaćen. Opisani prikaz buntovništva upućuje na suženu perspektivu koja se oslanja isključivo na kategoriju roda (odnosno, favorizuje žene na vodećim pozicijama u društvu i državi), ali ne uzima u obzir konkretne politike i ponašanja tih žena na vodećim pozicijama, tj. njihov odnos prema drugim ženama, manjinskim grupama, potčinjenim narodima, itd.

Neke knjige neguju tradicionalne koncepcije identiteta i predstavljaju odstupanje od onoga što savremeni trend pisanja ženskih kolektivnih biografija, kao i ženski portret, predstavljaju. Tamo gde je jedini kriterijum za odabir žena koje bi zavredile mesto u kolektivnoj biografiji bila izuzetnost, a ona može biti različito shvaćena, portreti ne sadrže emancipatorske tendencije. Očigledan primer jesu dve knjige iz edicije Srpske kneginje i kraljice, u kojima su predstavljene žene uistinu izuzetne, ali isključivo zbog svog statusa i titule koji su zadobile udajom za kneza ili kralja. Za razliku od kraljica i carica u drugim knjigama, na primer u Pričama za laku noć, koje nisu odabrane radi same titule koliko radi nesvakidašnjih podviga i sopstvenih zasluga, prikazi kneginja i kraljica u dva Pčelicina izdanja ne opravdavaju njihovu izuzetnost ničim drugim nego titulom. Uz to, eksplicirana autorska namera da osvetli život vladarki u suprotnosti je sa njihovim biografijama koje prikazuju život žene iz „muške“ istorijske perspektive, uvek u senci i u pokornoj službi vladara. Iako se prikazuju supruge vladara naroda/država, njihovoj javnoj delatnosti i političkoj ulozi posvećeno je duplo manje prostora nego opisu njihovog izgleda i fikcionalizovanih želja da se udaju za princa, kneza ili kralja. U skladu s takvim diskursom konceptualizovan je i ženski identitet: prikazane žene uvek su izrazito lepe, otmene, graciozne, stidljive i skromne, prirodne i vredne, požrtvovane za dobrobit svog muža i naroda, idealne majke. Ne bi bilo preterano reći da ova dva izdanja sasvim odgovaraju citiranom opisu devetnaestovekovnih biografija koji je dala Meri Spongberg: slave buržoaski kult ženstvenosti, tradicionalne rodne uloge, pa im je pedagoška funkcija u skladu s tim.

Drugi primer za slično shvaćenu izuzetnost jesu Izuzetne Srpkinje u čijem se predgovoru najpre neodređeno, spominjanjem „pravih vrednosti, morala i hrabrosti“, a zatim jasno stavlja do znanja šta je merilo izuzetnosti: „Pred čitaocima je sedamdeset izuzetnih životnih priča koje su utemeljene u našem nacionalnom biću o velikim delima koja su ih i napravila izuzetnim“.[66] U nastavku predgovora još dva puta se veličina i značaj delā odabranih žena određuje na osnovu onoga što su učinile za Srbiju, u kojoj su je meri promenile i učinile „pravednijom, čestitijom, naprednijom, moralnijom, uzvišenijom“.[67] Očekivanja koja najavljuje predgovor zaista su ispunjena u portretima. U većini njih „veliko delo“ neke žene meri se prema značaju za državu i nacionalni identitet ili prema tome kako je ono promovisalo Srbiju u svetu. Ovo se vidi već u naslovima nekih portreta: Žrtva za Zetu i slobodu sina, Lepotica, „osvetnica Kosova“, Princeza koja se žrtvovala za svoj narod, Rodoljubiva pesmotvorka, Život dala za otadžbinu. Mnogi portreti odaju utisak da je veliko delo zapravo „ljubav prema Srbiji“. Drugim rečima, ljubav prema Srbiji predstavlja pravi smisao konkretnog velikog dela. Vasilija Vukotić, na primer, jeste ratnica koja „zadojena ljubavlju prema svom narodu“ odlazi u rat radi višeg cilja – slobode nacije.[68] Neki portreti, na primer majke Jevrosime, sasvim očigledno pokazuju da razlog izuzetnosti žene leži u tome što ona predstavlja „kult nacionalnog poštenja“.[69] Čak i tamo gde se radi o ženama čiji su uspesi sasvim individualni, autorke će naći načina da umetnu patriotski diskurs i tako legitimišu izuzetnost date žene. Ilustrativan primer jeste portret naučnice Gordane Vunjak Novaković. Polovina jedne od ukupno dve stranice teksta posvećena je dokazivanju njene ljubavi prema Srbiji i Srbima, i to spominjanjem njenih odlazaka u kafane i navijanja za Novaka Đokovića.[70] Ovo je ujedno primer za „nasilnost“ patriotskog diskursa u portretima o ženama čija se delovanja i uspesi nikako ne uklapaju u zadati kolektivistički okvir i ne služe konstruisanju identiteta nacije.[71]

Izrazito tradicionalni prikazi ženskog identiteta nalaze se i u pasusima posvećenim pitanju da li je konkretna žena bila udata i da li je imala decu. Često se ti pasusi nalaze na mestu zaključka u portretu, čime se konzervativna poruka još efektnije prenosi. Iako je porodični i bračni život bitan deo biografije jedne ličnosti, on ipak deluje kao višak u kratkim portretima posvećenim profesionalnim postignućima žena. Uostalom, to je razlog zašto se takvi podaci praktično ne spominju u većini drugih knjiga portreta.[72] U Izuzetnim Srpkinjama su važni i sudovi znamenitih muškaraca o ženama i njihovim delima. Muški autoritet služi kao još jedna vrsta legitimacije ženskih postignuća. Značaj slika Bete Vukanović potvrđuje odluka kraljeva Milana i Petra I da kupe njene slike, značaj pesništva Desanke Maksimović ilustruje se rečima Dobrice Ćosića, glumačke sposobnosti Vele Nigrinove i Žanke Stokić potvrđuju se brojem (i znamenitošću) muškaraca kojima su bile muze. Da bi se shvatila koncepcija ženskog identiteta u Izuzetnim Srpkinjama dovoljno je ukazati na kratke sintagme, termine i prideve koji se koriste u opisu žena uopšte („pripadnice lepšeg pola“[73] i „pripadnice nežnijeg pola“),[74] a naročito portretisanih žena jer retko izostaje isticanje njihove raskošne lepote i nazivanje damama: Jelena Petrović je „prava srpska domaćica“,[75] Ana Ivanović je „lepi leptir na šljaci“.[76]

U svojoj podeli ženskih portreta, Stanislava Barać portrete istorijskih ličnosti (prethodnica) deli na one koji pripadaju „klasičnoj“ istoriji, „onom toku (među)državnih, političkih i ratnih događaja koji su se dugo jedino i smatrali istorijom“, i na one u kojima su žene predstavljene kao prethodnice drugim ženama, kao deo jedne ženske tradicije i „mreže“.[77] Nije, stoga, iznenađujuće to što su portreti žena iz klasične istorije česti u onim knjigama koje ne pokazuju svest o ženskoj istoriji. Ovo važi za Srpske kneginje i kraljice, ali i za Izuzetne Srpkinje koje predstavljaju veliki broj vladarki, ratnica i političarki (Vasilija Vukotić, Jelena Anžujska, Jelena Lazarević Balšić, Jelena Petrović, Ljubica Obrenović, Majka Jevrosima, Milica Hrebeljanović, Monahinja Jefimija i druge). Na tragu ideja Filipa Hiksa o osamnaestovekovnim knjigama o znamenitim ženama može se primetiti da izbor žena iz „klasičnog“ toka istorije, koje su pritom i „kanonizovane“, predstavlja marketinški bolji, sigurniji izbor.[78] Imajući u vidu reči autorki Žena BiH o mukotrpnom radu na pronalaženju podataka o „svojim“ ženama, radi se i o lakšem izboru.

Suprotno Izuzetnim Srpkinjama, knjige u kojima su portreti pisani sa emancipatorskih polazišta, poput Kakve ženske! i Žene BiH, „otkrivaju“ zaboravljene žene, ističu povezanosti u ženskom radu i postojanje feminističke tradicije na određenom prostoru. Žene BiH, štaviše, pored toga što za svoje prethodnice najčešće biraju feministkinje, partizanke i prosvetiteljke, uključuju i velik broj (jednako progresivnih) savremenica. Tom kombinacijom i „povijesnom širinom“ knjiga „pokazuje očit nastavak ženske borbe za ravnopravnost“.[79]

Ilustracije: vizuelna konstrukcija ženskog identiteta

Istorijski gledano, ženski portreti su najčešće bili multimedijalni, još od almanaha Srpkinja iz 1913. godine, preko raznih časopisa tokom 20. veka, do danas. Ilustracije su bile deo kolektivnih biografija još krajem 18. veka i jedan od razloga popularnosti i profitabilnosti ovakvog vida ženske istorije, kako Filip Hiks primećuje.[80] Odnos slike i teksta u multimedijalnim periodičkim žanrovima portreta, kako pokazuje Milanka Todić, može biti veoma raznovrstan – negde noseći komunikacijski kanal može biti slika, negde tekst.[81] Takođe, slika može pokazati dozu „neukrotivosti“, odnosno, ona može odudarati od značenja teksta, čineći recepciju portreta neizvesnom, bez obzira na to što je intencija autorki bila da tekst da konačni smisao medijskoj poruci.[82]

U novijim knjigama portreta ilustracije su sekundarne u odnosu na tekst, što sugeriše već njihov raspored u knjizi – svaki portret započinje tekstom, dok su ilustracije postavljene kao dopuna. Ipak, iako sporedne, ilustracije učestvuju u izgradnji identiteta i u prenošenju medijske poruke.[83] Najpre, one to čine označavanjem profesije, aktivnosti, položaja ili dela zbog kog je data žena izabrana kao izuzetna i time utvrđuju značenje teksta. Ovo je karakteristično za ilustracije u svim knjigama, nezavisno od načina na koji je to učinjeno. Međutim, ono u čemu se značenja slika mogu bitno razlikovati jeste sam lik žene. Prednost ilustracija u Žene BiH i Pričama za laku noć u odnosu na one u većini drugih izdanja jeste u bogatoj izdiferenciranosti likova, a najviše u onome što izrazi lica odaju: samouverenost, snagu, intelekt, borbenost i sve druge vrednosti koje se slave i u tekstovima. U ove dve knjige iskorišćen je potencijal vizuelnih predstava žene u vršenju emancipatorske funkcije prikazivanjem njenog „samouverenog stava i nadmoćnog držanja“.[84]

Slike u Pričama za laku noć dodaju buntovništvu iz naslova još jedan nivo značenja, koji je u skladu sa izrečenom namerom da se prikažu lepota „u svim oblicima, bojama i godinama“.[85] Radi se o buntu protiv zapadnih standarda lepote. Na ovom nivou značenja ilustracija su primarna u odnosu na tekst, ne samo zato što su kao medij pogodnije za reprezentaciju fizičkog izgleda, nego i zato što sami tekstovi ne posvećuju mnogo pažnje izgledu žene o kojoj se piše. Imajući u vidu isključivost zapadnih standarda lepote, posebno u slučaju žena druge, tamnije boje kože, kao i opasnost koju ti standardi predstavljaju za samopouzdanje i samopoštovanje žena, može se zaključiti da je potencijal vizuelnog prikaza u Pričama za laku noć izuzetno promišljeno upotrebljen.

Vizuelni aspekt u Srpskim kneginjama i kraljicama usklađen je s tekstom, to jest, i on je antiemancipatorski. Svi vizuelni sadržaji doprinose idealizaciji patrijarhalnog srpskog društva i konstrukciji buržoaske ženstvenosti. Pored portreta koji su fotografije, litografije i slikarska dela poznatih umetnika, ove dve knjige sadrže i velik broj ilustracija u kojima su predstavljeni, kao u tipičnoj knjizi bajki, likovi žena nalik Barbikama ili Diznijevim princezama, koje se jedva razlikuju jedne od drugih. U istom stilu prikazane su i idilične slike sela ili dvoraca iz kojih dolaze portretisane kneginje i kraljice, prikazi balova i venčanja. Zanimljiv je spoj vizuelnog identiteta iz transnacionalne medijske kulture za decu i nacionalnog identiteta koji sugeriše narodna nošnja u kojoj je kneginja ili kraljica, kao žena iz naroda, prikazana. Medijska poruka ovog spoja, baš kao i slike kraljica u narodnoj nošnji iz jugoslovenskih časopisa iz međuratnog perioda, na primer, Žene i sveta, ukazuje na „ideju o srećnoj uključenosti žene u nacionalni i državni identitet“,[86] koji je u ovom slučaju srpski, a ne jugoslovenski. Uz to, pored žena, subjekti na portretima su kneževi i kraljevi za koje su one bile udate, što je u skladu s pripovestima o životima žena u kojima su ključne tačke prosidba, veridba, venčanje i bračni život sa muškarcem koji joj je omogućio „izuzetnost“.

Ilustracije takođe mogu u manjoj ili većoj meri odudarati od značenja teksta. Najupečatljiviji primer za to daju Prkosne Srpkinje u kojima su sva lica na portretima gotovo identična. Ne samo što ova generičnost u izvesnom smislu obezličava portrete, nego i odabrani model po kom su oblikovana lica na portretima neodoljivo podseća na estetiku Brac (Bratz) lutaka. To je u suprotnosti sa namerom izrečenom u predgovoru (da portreti treba da pruže novi model devojčicama), ali i u suprotnosti s tekstualnim delom portreta koji insistira na individualnosti i originalnosti svake predstavljene žene.

Za ilustracije u Izuzetnim Srpkinjama specifično je to što sadrže manje antiemancipatorskih značenja nego tekstovi. Ilustracije ne insistiraju na tome da su predstavljene žene dame, da su raskošne lepotice ili da su „nežniji pol“. Označavajući polje delovanja žene, slike u Izuzetnim Srpkinjama šalju poruke o individualnim ostvarenjima žene mnogo više nego o njenoj nacionalnoj pripadnosti i rodoljubivosti. To je posebno očigledno u portretima onih žena čiji se uspesi i delovanja ne uklapaju u zadati okvir, recimo naučnica, književnica i umetnica.[87] Treba, ipak, imati u vidu i nemali broj ilustracija na kojima su žene predstavljene sa svojim supruzima – takvi portreti sasvim odgovaraju tekstovima u kojima se govori o bračnom statusu žene, njenoj „ostvarenosti kao majke“ i patetičnim opisima smrti „junakinje“ kao konačnog čina nebeskog spajanja sa mužem.

Zaključak

Definicija žanra ženskog portreta u studiji Stanislave Barać nije ograničena na korpus periodike iz međuratnog perioda. Ona je dovoljno široka da uključi tekstove koji pripadaju drugim istorijskim kontekstima. Period devedesetih, kada dolazi do obnove feminističke kontrajavnosti u Srbiji, donosi i obnovu žanra ženskog portreta u časopisu ProFemina, naročito preko rubrika Portret prethodnice i Portret savremenice koje se i tematski i formalno oslanjaju na tradiciju žanra iz međuratne periodike. Tematski: jer su „prethodnice“ često iste one žene koje su bile portretisane u ženskoj periodici „prve“ feminističke kontrajavnosti; formalno: jer su portreti konceptualizovani baš kao raniji portreti, sa sličnom unutaržanrovskom dinamikom i sa ciljem da učine vidljivom „žensku književnu i intelektualnu tradiciju“.[88]

Ovaj rad je ukazao na to da određene knjige ženskih portreta napisane na bhsc jezicima nastavljaju opisanu tradiciju, i to kako na formalnom nivou tako i na tematskom. Draga Dejanović, Staka Skenderova, Adelina Paulina Irbi (Adeline Paulina Irby), Maga Magazinović, Julka Hlapec Đorđević primeri su žena koje su portretisane u periodici prve feminističke kontrajavnosti i u rubrici Portret prethodnice u ProFemini, ali i u okviru savremenog trenda (u prvom redu misli se na Prkosne Srpkinje, Kakvu žensku! i Žene BiH). Čak se i portreti žena koji nisu ženski portreti, u Srpskim kneginjama i kraljicama i u Izuzetnim Srpkinjama, i tematski i formalno oslanjaju na portrete u patrijarhalnim časopisima i časopisima građanskog feminizma sa početka 20. veka.

Najzad, treba imati u vidu da između međuratnih časopisa i ProFemine, kao i posle nje, traje tradicija ženskih portreta/portreta žena i da se domaće kolektivne biografije znamenitih žena oslanjaju na nju. To je očigledno već iz spiska korišćene literature na kraju Kakve ženske!, koja uključuje, između ostalih, različite kolektivne biografije žena (partizanki, naučnica, znamenitih žena Srbije, Novog Sada, itd.) objavljene tokom druge polovine 20. veka. Među digitalnim izvorima navedena je i baza podataka Knjiženstvo, teorija i istorija ženske književnosti na srpskom jeziku do 1915. godine, koja istovremeno sadrži ženske portrete, ali i služi kao izvor podataka za nove zbirke portreta kakve su one analizirane u ovom radu. Zanimljivo je ipak primetiti da forma onlajn baze podataka, kao praktično beskonačna, omogućava stalno odlaganje završetka spiska žena i u tom smislu predstavlja suprotnost kolektivnim biografijama, zasnovanim na „kanonskom“ izboru određenog broja žena.

Portreti u knjigama iz stranog konteksta, iako istorijski ne može biti načinjena veza između njih i ženskih portreta iz jugoslovenske periodike, na formalnoj ravni ipak pokazuju glavna obeležja žanra. Tematski, pritom, oni često prikazuju iste žene koje su portretisane u domaćoj ženskoj periodici međuratnog doba: Marija Kiri (Marie Curie), Marija Montesori (Maria Montessori), Ana Pavlova (Anna Pavlova) i druge.

Teorijske odrednice žanra ženskog portreta na koje je ukazala Stanislava Barać bile su korisne u analizi različitih načina pisanja ženske istorije u svim kolektivnim biografijama znamenitih žena. Narativni postupci kojima se tekst koristi u pisanju ženske istorije istovremeno su postupci kojima se preispituje tradicionalno shvaćen ženski identitet. Knjige koje daju ženske portrete sa svešću o ženskoj istoriji, a to znači sa svešću o diskriminaciji, emancipaciji i o nepravednom nepriznavanju zasluga i zaboravljanju žena, intervenišu u područje istoriografije, isto kao i u područje dečje književnosti i kulture. Za razliku od njih, knjige portreta koje nemaju jasnu svest o pisanju ženske istorije obično ne preispituju rodne politike niti imaju ambiciju da feministički deluju.