O Jeleni Dimitrijević i putopisu o Americi

Jelena Dimitrijević se kao književnica pojavila u periodu razvoja štampe, kako književne tako i ženske i feminističke. Sarađivala je sa brojnim nacionalnim časopisima, kalendarima i almanasima, poput Carigradskog glasnika, Bosanske vile, Javora, Slobode, Videla, Reda, Zvezde, Srpskog pregleda, Brankovog kola, Zore, Iskre, Gradine, Srpskog književnog glasnika, Venca, Žene, Misli, Vardara, Srpkinje, Večernjih novosti i Politike. Poput drugih književnica 20. veka, aktivno je učestvovala u borbi za prava žena, pribegavajući umerenom i književnom feminizmu, kako ga definiše Ana Stjelja.[2] Kada je 1903. godine osnovano udruženje Kolo srpskih sestara i započeto izdavanje kalendara Vardar (1906–1914 i 1921–1941), Jelena Dimitrijević počinje da u njemu redovno objavljuje. Uz to, treba pomenuti da je bila bolničarka u balkanskim ratovima (1912–1913), te da je tokom boravka u Americi skretala pažnju američkim građanima na dešavanja u Srbiji i otvoreno ih pozivala da pomognu, o čemu piše i u putopisu Novi svet ili U Americi godinu dana. Posebno zanimanje pokazala je za društveni status i emancipaciju turskih žena.

Veći broj putopisa, u delovima ili u celini, Jelena Dimitrijević je objavila u časopisu Srpski književni glasnik.[3] Saradnja sa Srpskim književnim glasnikom od posebnog je značaja za novi ciklus u autorkinom opusu, odnosno za premeštanje fokusa na Zapad, i još preciznije na Amerikanke, što je bilo u suprotnosti sa njenim dotadašnjim interesovanjem za turske žene. U prvoj seriji objavljenoj u Srpskom književnom glasniku Jelena Dimitrijević je objavila pripovetku Amerikanka (1912),[4] kojom je iniciran drugi ciklus njenog stvaralaštva i okretanje ka Zapadu. U drugoj seriji Srpskog književnog glasnika nastavlja sa publikovanjem tekstova iz istog tematskog kruga, te su usledili tekstovi: Amerikanke (1923), deo putopisa Novi svet ili U Americi godinu dana, koji će u celosti biti objavljen tek 1934. godine, pripovetka U Americi ʼnešto se dogodiloʼ (1924),[5] u kojoj je istaknut kritički odnos prema uredničkim politikama u američkoj periodici, te putopisni tekst Na Tihom okeanu (1930).[6] Pored Srpskog književnog glasnika, jedno poglavlje putopisa Novi svet ili U Americi godinu dana objavljeno je u književnom časopisu Misao 1929. godine, pod istim nazivom pod kojim će se naći i u putopisu – „Kod misis Hes”.

Imajući u vidu blisku saradnju Jelene Dimitrijević sa nacionalnim časopisima različitog usmerenja, kao i to da je u periodici bila zastupljena i kao autorka i kao sagovornica u intervjuima, nije neobično što su se u njenom putopisu našli delovi članaka ili članci u celini. Činjenica da su svi članci koji su citirani u putopisu Novi svet ili U Americi godinu dana bili objavljeni u antisifražetskim časopisima može na prvi pogled da zbuni čitaoce. Međutim, ovaj utisak se gubi kada se pročitaju članci, odnosno kada se shvati o kakvim društvenim pitanjima se radilo i kako je Jelena Dimitrijević komentarisala te članke. Svi citirani članci upotrebljeni su da bi se prikazale diskusije o političkim i društvenim pitanjima s početka 20-ih godina 20. veka u Sjedinjenim Američkim Državama, tokom masovne borbe žena za dobijanje prava glasa, kao i neposredno po ostvarenju tog prava.

Nove žene Amerike

Put u Ameriku, kao i sva druga putovanja Jelene Dimitrijević, ima jasnu istraživačku dimenziju: „Sad kad sam gotovo zaboravila zbog čega sam prešla okean i došla u Ameriku, to jest da sam došla u Ameriku samo zato što sam pobegla iz one krvave Evrope, ja sam počela verovati da sam došla zbog Amerikanki”.[7]

O ranijim susretima Jelene Dimitrijević sa Amerikankama, u toku putovanja po Evropi na koja je odlazila sa svojim suprugom pre početka Prvog svetskog rata i mnogo pre samostalnog odlaska u Sjedinjene Američke Države, govori pripovetka „Amerikanka”, koja je objavljena u Srpskom književnom glasniku 1912. godine, a potom je izašla i kao samostalno izdanje 1918. godine.[8] Sledeći susret Jelene Dimitrijević sa Amerikankama dogodio se tokom Prvog svetskog rata, kada su volonterke iz Sjedinjenih Američkih Država radile kao bolničarke ili sakupljale dobrovoljne priloge za ratnu siročad Srbije. Kada se našla u Americi, Jelena Dimitrijević nastoji da se udalji od elitnih krugova[9] i okruži se ženama srednjeg staleža,[10] koje smatra najverodostojnijim predstavnicama američkih žena. U njihovim domovima dobiće neposredan uvid u prava, slobode i obaveze u svakodnevnom životu tipične Amerikanke.

Jelena Dimitrijević stiže u Ameriku 22. septembra 1919. godine, nešto više od tri meseca nakon što je u Americi izglasano pravo glasa za žene. Senat Sjedinjenih Američkih Država usvojio je Devetnaesti amandman 4. juna 1919. godine. Ovaj amandman garantovao je pravo glasa ženama u Americi.[11] Amandman je ozakonjen 26. avgusta 1920. godine, kada ga je poslednja država, Tenesi (Tennessee), izglasala tesnom većinom od 50 poslanika od ukupno 99.

Dolazak Jelene Dimitrijević u Ameriku neposredno posle događaja od suštinskog značaja za žensku emancipaciju, može se uporediti sa njenim odlaskom u Solun 1908. godine opisanom u putopisu Pisma iz Soluna (1908).[12] Solun se tada nalazio u sklopu Osmanskog carstva, a nakon izbijanja Mladoturske revolucije i pobede pristalica pokreta Mladih Turaka (Jön Türkler) i stranke Komitet jedinstva i napretka (İttihad ve Terakki Cemiyeti) 1908. godine, pronela se vest da su se turske žene „otkrile”. Kao i prilikom odlaska u Solun, njena očekivanja su se ispostavila previše optimistična jer Amerikanka nije „napustila ženstvo”.[13] Nasuprot tome, baš poput Turkinja, žene u Americi su u javnom životu „nove”, ali su u privatnom „stare”.[14] Razlog tome pronalazi se u povratku muškaraca sa fronta nakon Prvog svetskog rata. Tokom rata, blizu četiri miliona muškaraca[15] napustilo je svoje poslove i prijavilo se u dobrovoljne odrede, ostavivši tako upražnjena radna mesta koja su po prvi put u istoriji popunile žene. Na osnovu angažovanja tokom rata, žene još otvorenije traže pravo glasa, političku jednakost i veći prostor u javnom životu. Iako su tokom ratnih godina preuzele zanimanja koja su pre toga bila dostupna isključivo muškarcima i dokazale jednaku umnu i fizičku sposobnost sa njima, ipak se po povratku muškaraca iz rata nastojalo da se ta činjenica zaboravi, a od žena se očekivalo da nastave sa izvršavanjem zaduženja predviđenih za žene, odnosno da se vrate svojim ulogama majki i supruga, bez izgleda da dobiju mesto u javnom životu i ostvare ekonomsku nezavisnost. Upravo iz tog razloga, tokom prvih decenija 20. veka nije zapažen veliki porast u broju zaposlenih žena, koji je 1900. godine iznosio 20,6 posto, a 1930. godine 25,3 procenta.[16] Pritom se ne sme zanemariti činjenica da je tokom dvadesetih godina 20. veka preko 50 posto zaposlenih žena bilo afroameričkog porekla ili je pripadalo manjinskim grupama doseljenika iz Evrope, što dovodi do zaključka da je njihovo zaposlenje bilo pre ekonomskog karaktera nego vid osamostaljenja i stvar ličnog izbora.[17]

Amerikanke, suprotno očekivanjima Jelene Dimitrijević, nisu u muškim odelima, u društvu muškaraca i jednake sa njima. Američka žena je „prava, pravcata žena”,[18] napuderisanog lica, narumenjenih jagodica i usana, očiju prekrivenih surmom, brižljivo manikiranih noktiju.[19] Američka žena je uvek među ženama, na okupljanjima, u brojnim klubovima i udruženjima, na univerzitetskim predavanjima. Takođe, Amerikanka je još uvek u tradicionalnoj ulozi domaćice, nije napustila kućna zaduženja, koja i dalje imaju primat nad društvenim i političkim angažovanjima u kojima ova nova žena sada učestvuje. Ovo je jasno iz svojevrsnog dnevnog rasporeda koji iznosi Jelena Dimitrijević, a po kom američka žena izvršava svoje obaveze: „Pa kad posvršava poslove, da se dotera […] i otide na sednicu kakvog humanog ili patriotskog društva, socijalnog ili političkog udruženja”.[20]

Pripadnice srednjeg i višeg staleža tokom 19. veka bile su ograničene ulogama supruge i majke, bez prava glasa, kako na ličnom tako i na javnom i političkom planu. Pooštravanje akcija koje su preduzimali pokreti za ostvarivanje ženskih prava početkom 20. veka izazvalo je reakcije opozicionih pokreta antisifražetskog usmerenja. Jedan od reakcionarnih poteza bilo je uspostavljanje Dana majki (Mother’s Day) 1914. godine, kako bi se interesovanje žena ponovo usmerilo pre svega na porodicu i domaćinstvo.[21] U konkretnom slučaju Amerikanki iz putopisa Jelene Dimitrijević, nacionalna ideja ima veliki uticaj na formiranje privatnih i javnih života žena. Ova društvena odgovornost – teška socijalna dužnost – kako je naziva Jelena Dimitrijević, deo je svakodnevnih obaveza koje požrtvovano izvršavaju američke žene:

Amerikanka je prvo patriot, pa onda političar […] Ili odlazi u kakav ženski klub gde će koja žena, možda ona sama, držati predavanje o ženinom položaju u porodici ili u javnom životu; o vaspitanju podmlatka; o ljudima koji su u kakvoj upravi, na primer u opštinskoj, i kojima građani nisu zadovoljni... ova žena što je ovako zaposlena u privatnom životu stiže i za javan život. Pa odlazi u parohijsku kuću svoje crkve, gde je takođe kakav klub, da se sa članovima iz parohije, ženama, priprema za kakvu religioznu svečanost, ili nacionalnu, na primer za Očev dan, ili za Materin dan, ili za Dečiji dan [...].[22]

U vreme kada je krenula put Sjedinjenih Američkih Država, Jelena Dimitrijević je već imala mnogo iskustva kao književnica i društvena radnica, te se u Americi interesovala za društvene i ekonomske probleme i posećivala je javna predavanja, diskusije, klubove i društva angažovana u rešavanju tih problema. Jedno od pitanja je privuklo pažnju Jelene Dimitrijević u tolikoj meri da mu je posvetila čitavo poglavlje („Uelzli”): visoko obrazovanje žena i univerziteti, te koledži za žene. Tokom 19. veka pravo na visoko obrazovanje ženama je uskraćivano uz objašnjenje da ženski um i telo nisu sposobni da izdrže napor koji iziskuje univerzitetsko obrazovanje, a da pritom ostanu nenarušenog zdravlja. Edvard Klark (Edward Clark), profesor medicine na univerzitetu Harvard (Harvard), objavio je istraživanje Sex in Education, or a Fair Chance for the Girls, u kom je pokušao da dokaže da je žena sposobna da studira, ali da time rizikuje telesne i mentalne bolesti poput deformacije materice i histerije.[23] Borba žena u Sjedinjenim Američkim Državama za pravo na visoko obrazovanje traje tokom celog 19. veka. Pravo na studiranje prve su dobile žene u državi Juta (Utah) 1850. godine, da bi se do kraja veka ovo pravo legalizovalo i u drugim državama. Do početka 20. veka, odnosno do perioda u kom je Jelena Dimitrijević boravila u Americi, visoko obrazovanje za žene bilo je opšteprihvaćeno i podsticano, a 1910. godine od 5 posto stanovništva koje je bilo upisano na koledže, 40 procenata činile su žene.[24] Sama autorka zaključuje: „Veliki je broj žena sa fakultetskom spremom i doktorskom diplomom”.[25] Žene su mogle da se obrazuju u oblasti prava, medicine, muzike, obrazovanja i arhitekture. Na početku 20. veka u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je 2.438 lekarki, 2.163 arhitektkinja, 500 novinarki, 110 advokatica i 105 sveštenica.[26] Uprkos primetnom napretku u odnosu na prethodni vek, ne treba zanemariti podrobnu analizu karaktera ženskog institucionalnog obrazovanja i programa osmišljenih za žene.

U svom neposrednom okruženju Jelena Dimitrijević se susretala sa fakultetski obrazovanim ženama, da bi pri kraju boravka u Americi posetila ženski univerzitetski grad Uelzli. Tokom boravka u Vašingtonu, dok je stanovala kod gospođe Hes i njene sustanarke, bile su dve američke gospođice, gospođica Neli iz Indijane i gospođica Džuli iz Luizijane, obe u zrelim godinama i obe studentkinje. Jedna je studirala gitaru, a druga dikciju s ciljem da predaje domaću ekonomiju i vođenje domaćinstva. Upravo ovaj obrazovni profil ukazuje kakva je bila politika ženskog obrazovanja koju je propagirao veliki broj univerzitetskih profesora u Sjedinjenim Američkim Državama.

Obrazovni smer ekonomija domaćinstva i vođenje domaćinstva ustanovljen je između 1910. i 1920. godine i osmišljen kao naučni pristup održavanju domaćinstva. Program je osmislila Elen Ričards (Ellen H. Richards), prva žena koja je diplomirala na Bostonskom tehnološkom institutu (Boston Institute of Technology).[27] Ovaj program ubrzo su prihvatili mnogi ženski i mešoviti univerziteti i izgradili laboratorije, odnosno ogledne kuhinje i radnje, u kojima se održavala praktična nastava. Njegovi zagovornici isticali su da je uvođenje domaćinstva u kurikulum visokog obrazovanja dalo legitimitet zanimanju domaćice, koje nezaposlenim ženama omogućava da dobiju radni status, a vođenje domaćinstva definiše se kao naučna disciplina. Takođe, zahvaljujući ovom usko specijalizovanom profilu, žene dobijaju mesto u akademskoj sferi. Nasuprot pozitivnom aspektu uspostavljanja nastave vođenja domaćinstva na univerzitetima, odnosno prodoru žena u univerzitetski kadar, stoji činjenica da su ovim profilom žene još jednom skrajnute iz naučnih krugova u usko „žensko” polje kućnih i domaćinskih poslova, a u skladu s rodnim podelama kojima se podržava i podstiče tradicionalna podela uloga između muškarca i žene. Dok su na mešovitim univerzitetima žene pohađale nastavu zajedno s muškarcima, osnivanje ženskih koledža, a potom i uvođenje domaćinstva kao obrazovnog profila, ponovo su odvojili žene i preusmerili ih da „ojačaju, ulepšaju i prosvetle dom”, kako je to formulisao predsednik Unije koledža, Čarls Ričmond (Charles Richmond),[28] povodom osnivanja ženskog koledža Benington (Bennington) u Vermontu.[29] Kurikulum ovog koledža jasno prikazuje odvajanje žena od muškaraca u visokom obrazovanju: nastava na ženskom koledžu Benington obuhvatala je savremene jezike, književnost, istoriju, umetnost, dečju psihologiju, ekonomiju, biologiju i hemiju, ali je isključivala matematiku, klasične jezike i prirodne nauke, implicirajući time da ženi, čuvaru tradicionalnih vrednosti i doma, ta znanja nisu potrebna.[30] Obrazovanje u oblasti vođenja domaćinstva izaziva dilemu i kod Jelene Dimitrijević. Iako ne iznosi eksplicitno svoj sud, njeno neodobravanje je očito:

Zaista, ovo me pokrenu na razmišljanje. U nekim zemljama profesori univerziteta drže predavanja o umetnosti a ne znaju dikciju; ova Amerikanka je studira za predavanja: kako se peku i mažu maslom tostis za doručak, i kako se prave šoot keks za ručak.[31]

Mada je zajedničko obrazovanje na univerzitetima bilo uspostavljeno u prethodnom veku, tokom dvadesetih godina 20. veka i dalje je izazivalo kontroverze i proteste. Prihvatanje studentkinja univerzitetima je rušilo ugled, a smatralo se i da će njihovo prisustvo ometati studente (muškarce). Takođe, zajednički život devojaka i mladića na univerzitetima video se kao uzrok pada morala i rastućeg promiskuiteta, pogotovo u doba prohibicije. Iz tih razloga, često se osnivaju ženski koledži, a vaspitanju kao predmetu pridaje se najviše značaja. Jelena Dimitrijević posećuje u Bostonu ženski koledž Uelzli, „jedan od najvećih i najčuvenijih koledža u Sjedinjenim Američkim Državama”.[32] Pri svakom susretu Jelene Dimitrijević sa univerzitetom, njegovim zaposlenicama, profesorkama ili studentkinjama, do izražaja dolazi rigidno, hrišćansko, moralno obrazovanje:

Uelzli kolidž je institucija jasno hrišćanska: po vaspitanju, disciplini i nastavi.[33]

U njemu je preko hiljadu i pet stotina studentkinja; a čuven je po svojim profesorima, ženama naravno, koje se odlikuju ne samo spremom, nego i ozbiljnošću, moralom.[34]

[...] u Uelzliju, koje je, kako varoš, tako kolež – slično ženskom manastiru? Ko bi to znao? A možda se nisu udale zato što su se posvetile zaista uzvišenom pozivu – vaspitanju ženske mladeži. Jer kažu da je u koležima uopšte, a u Uelzliju napose, jedan od najglavnijih predmeta – vaspitanje.[35]

I profesorke i studentkinje koje pohađaju Uelzli koledž ili predaju na njemu morale su da odgovaraju njegovom zamišljenom karakteru: „U kolež se ne primaju devojke mlađe od šesnaest godina, ni starije od dvadeset šest, i to: uzor-morala i odličnog zdravlja”.[36]

U Americi je neprestani priliv emigranata iz Evrope uzrokovao ubrzanu urbanizaciju i industrijalizaciju, a ekspanzija komercijalne i zabavne industrije i, u vezi s tim, ono što se videlo kao pad morala, zahtevali su stroge moralne zabrane. Prohibicija će se protegnuti na čitavu deceniju i obeležiti dvadesete godine u Sjedinjenim Američkim Državama. Zakon o zabrani konzumiranja alkohola, odnosno Osamnaesti amandman Ustava Sjedinjenih Američkih Država, proglašen je ranije te godine u kojoj će Jelena Dimitrijević poći na prekookeansko putovanje, 16. januara 1919. godine, „osušivši” Ameriku na više decenija.[37] Alkohol je proglašen opštim zlom i uzročnikom pada morala u Americi. Mnoge moralne zabrane za žene posebno su pooštrene: ženama je zabranjeno da puše na javnim mestima, igraju karte, flertuju, a zabranjeni su i fizički kontakti i igranje neprimerenih igri, poput šimija. Suočene s društvenim restrikcijama poput navedenih, žene u Americi ipak su uspele da se izbore za pravo glasa. Jednu prepreku na tom putu predstavljala su antisifražetska društva, odnosno udruženja protiv ženskog prava glasa, aktivna tokom 19. veka i posebno u 20. veku.

Antisifražetkinje i The Woman Patriot

Jelena Dimitrijević piše: „Mnoge žene tamo kod nas misle da su Amerikanke uopšte feministkinje i sufražetkinje: a malo od njih znaju da su mnoge antifeministkinje i antisufražetkinje”.[38] Na taj način ona uvodi posebnu grupu američkih žena – antisifražetkinje. Na prelasku iz 19. u 20. vek, sa ubrzanim i sveobuhvatnim procesom industrijalizacije, u okviru politike podele životnih sfera koja muškarcima dodeljuje javnu, to jest, političku, društvenu i ekonomsku sferu, konzervativne žene u Americi preuzele su na sebe ulogu zaštitnica porodice i uopšte privatne sfere – doma. Zahtevi sifražetkinja za pravo glasa i prostor u javnom životu tumačeni su kao narušavanje prirodno ustrojene ravnoteže među polovima. Uprkos postignutom napretku u društvenom i ekonomskom pogledu po pitanju ženskih prava (pravo na visoko obrazovanje, pravo na rad), pravo glasa mnogima je delovalo neprirodno i kontraproduktivno. Obrazovanje žena pravda se njegovom svrhom: obrazovanje boljih domaćica i majki, vaspitačica budućih naraštaja nacije.[39] Nasuprot tome, pojava žene u javnom životu i politici imala bi efekat udaljavanja žena od doma i porodice. Razdvajanje javnog i privatnog života i uloga žene kao zaštitnice doma, za antisifražetkinje nisu označavali ograničenost ili sputavanje, već prostor u kom se žena mogla razviti u punom potencijalu, naravno, u okvirima prirodno predodređene separacije. Antisifražetkinje su tvrdile da su žene jednake sa muškarcima, ali u okviru različitih polja: dok je muškarac imao preimućstvo u javnom životu, žena je tu prednost ostvarivala u okviru privatnog domena.[40] Aktivistkinje antisifražetskog pokreta podržavale su podelu polova i videle moralnost žene kao rešenje za brojne političke probleme, kao i za napredak države i nacije. Valja pomenuti da su antisifražetske grupe, pored supruga visokopozicioniranih političara koje su većinom predvodile pokret, često okupljale i univerzitetski obrazovane, samostalne žene koje su se protivile ulasku žena na javnu scenu.

Iako su se protivile pojavljivanju žena na javnim okupljanjima političkog karaktera, antisifražetkinje su morale da se edukuju u domenu društva i politike kako bi mogle da se suprotstave sifražetskom pokretu. Angažovale su se politički, delom preuzevši metode rada od sifražetkinja. Okupljale su se na mitinzima i tribinama, skupovima i predavanjima, organizovale debate sa sifražetkinjama, a neretko i upadale na njihove skupove, objavljivale članke u glasilima kako svojih tako i suparničkih, sifražetskih društava. Njihove akcije uključivale su i deljenje pamfleta i promotivnog materijala, kao i putovanja širom zemlje u cilju promovisanja antisifražetskih ideja i pridobijanja pristalica.

Nacionalno udruženje protiv ženskog prava glasa (National Association Opposed to Woman Suffrage), osnovano 1911. godine u Njujorku, izdavalo je časopis The Woman Patriot (1918–1932), koji je čitala Jelena Dimitrijević i čije je članke navodila u putopisu. Ovo Nacionalno udruženje je proizašlo iz Udruženja protiv proširivanja prava glasa na žene države Njujork (New York State Association Opposed to the Extension of the Suffrage to Women), osnovanog 1895. godine, koje je 1908. godine promenilo naziv u Udruženje protiv ženskog prava glasa države Njujork (New York State Association Opposed to Woman Suffrage). Udruženje je u julu 1908. godine počelo da izdaje tromesečni časopis The Anti-Suffragist (1908–1912),[41] a bavilo se i prikupljanjem podataka o aktivnostima sifražetkinja, organizovanjem skupova i peticija protiv ženskog prava glasa. Nakon što je Senat države Njujork ženama odobrio pravo glasa 1917. godine, rukovodstvo Udruženja seli se u Vašington da bi svoju borbu proširilo na nacionalni nivo i usmerilo je na obaranje Devetnaestog amandmana. Udruženje je ugašeno 1920. godine, nakon ozakonjenja Devetnaestog amandmana. Na sednici koju je sazvala Džozefina Dodž (Josephine Jewell Dodge), tadašnja predsednica Udruženja protiv ženskog prava glasa države Njujork, 1911. godine u Njujorku osnovano je Nacionalno udruženje protiv ženskog prava glasa. Nakon ostvarivanja ženskog prava glasa u državi Njujork, Udruženje protiv ženskog prava glasa države Njujork udružilo se sa rukovodstvom Nacionalnog udruženja i 1917. godine preselilo u Vašington i počelo da privlači više muških članova. Nacionalno udruženje protiv ženskog prava glasa sarađivalo je sa izdavačkom kućom Woman Patriot Publishing Company i izdavalo mesečnik The Woman’s Protest (1912–1918).[42] Nakon združivanja njujorškog i nacionalnog udruženja i glasilo menja naziv u The Woman Patriot (1918–1932), koji će izlaziti i nakon Zakona o ženskom pravu glasa i reorganizacije udruženja u The Woman Patriot Corporation (The Woman Patriots) 1922. godine.

Časopis The Woman Patriot predstavlja samo jedno od antisifražetskih glasila u Sjedinjenim Američkim Državama krajem 19. i početkom 20. veka. Najstarije antisifražetsko glasilo bilo je The Remonstrance (Prigovor) (1890–1913), časopis koji je izlazio u Bostonu, a izdavalo ga je Udruženje protiv daljeg proširivanja ženskog prava glasa države Masačusets (Massachusetts Association Opposed to the Further Extension of Suffrage to Women), u prvim godinama kao godišnjak a od 1907. godine kvartalno. U pretežno birokratskoj državi Masačusets, pokret protiv ostvarivanja ženskog prava glasa bio je izuzetno jak i aktivan, pa je 1917. godine, neposredno pre proglašenja Devetnaestog amandmana, Antisifražetska asocijacija u Kembridžu (Cambridge Anti-Suffrage Association) počela sa izdavanjem časopisa Anti-Suffrage Notes, iako kratkoročno, pošto je časopis ugašen već 1918. godine. Ranije pomenuta glasila The Anti-Suffragist i The Woman’s Protest izdavala su antisifražetska udruženja u državi Njujork: Udruženje protiv ženskog prava glasa države Njujork u svom ogranku u Olbaniju (Albany) izdavalo je The Anti-Suffragist, a Nacionalno udruženje protiv ženskog prava glasa u Njujorku je izdavalo časopis The Woman’s Protest.

The Woman Patriot, zajedno sa svoja dva prethodnika, The Anti-Suffragist i The Woman’s Protest, jeste antisifražetski časopis sa najdužim periodom izlaženja i obeležava delovanje antisifražetskog pokreta u 20. veku. Pun naziv časopisa bio je: „Žena patriota – nacionalni časopis za domaćinstvo i nacionalnu zaštitu protiv ženskog prava glasa, feminizma i socijalizmaˮ (The woman patriot: a national newspaper for home and national defense against woman suffrage, feminism and socialism),[43] s tim što je podnaslov časopisa varirao pa treba navesti sledeće podnaslove: „časopis posvećen odbrani ženstva, majčinstva, porodice i države, protiv sifražizma, feminizma i socijalizma” (Dedicated to the Defenѕe of Womanhood, Motherhood, the Family and the State AGAINST Suffragism, Feminism and Socialism) i „časopis posvećen odbrani porodice i nacije, protiv feminizma i socijalizma” (Dedicated to the Defense of the Family and the Nation AGAINST Feminism and Socialism). The Woman Patriot prve tri godine je izlazio kao nedeljnik, da bi se učestalost njegovog izlaženja proredila na dvonedeljnu u periodu od 1921. do 1931. godine, a poslednje dve godine postojanja, od 1931. do 1932, izlazio je kao mesečnik. Poslednji broj časopisa bilo je decembarsko izdanje 1932. godine. Časopis je izdavalo Nacionalno udruženje protiv ženskog prava glasa (NAOWS) nakon centralizacije njegove uprave u Vašingtonu, a štampan je u saradnji sa izdavačkom kućom Woman Patriot Publishing Company u Vašingtonu. Iako je bio najaktivniji nakon usvajanja Devetnaestog amandmana u državi Njujork i tokom procesa njegovog usvajanja u ostalim državama članicama Sjedinjenih Američkih Država, The Woman Patriot je nastavio da objavljuje članke i proglase protiv ženskog prava glasa čitavu deceniju nakon što je to pravo ostvareno.

Jelena Dimitrijević se upoznala sa ovim časopisom tokom njegove najintenzivnije kampanje, dve godine nakon što je ženama u državi Njujork dato pravo glasa i godinu dana nakon što je uprava Nacionalnog udruženja protiv ženskog prava glasa prešla u Vašington i svoje snage usmerila na nacionalni nivo. U to vreme, The Woman Patriot izlazi jednom nedeljno, a posvećen je aktuelnim temama i čestim debatama između sifražetkinja i antisifražetkinja. Zahteve antisifražetkinja Jelena Dimitrijević izvodi upravo iz podnaslova časopisa: „Dok sufražetkinje traže pravo glasa, ravnopravnost itd., kao svud, antisufražetkinje žele da žena čuva ženstvo, materinstvo, porodicu i državu”.[44] Članke koji su izlazili u časopisu The Woman Patriot Jelena Dimitrijević iskoristiće da osvetli neke od ključnih problema u ostvarivanju, ali i korišćenju prava glasa među ženama, ne odričući se određene doze kritike, ali uvek podržavajući sifražetkinje i feministkinje. Sam časopis ona opisuje na sledeći način:

U Americi ima dosta antisufražetskih listova. Jedan je, možda najglavniji, The Woman Patriot (Žena patriot) u posveti „Ženstvu, Materinstvu, Porodici i Državiˮ, a protiv sufraža, feminizma i socijalizma. Izlazi u Vašingtonu. Oko njega su se okupile najozbiljnije žene vašingtonske, među kojima ima doktora medicine, doktora prava, doktora filozofije itd., a na njemu sarađuju žene iz svih država američkih, koje su sa Aljaskom i distriktom Kolumbija pedeset na broju. Ali ovaj list i preštampava članke iz raznih dnevnih velikih listova, one članke koji temom spadaju u okvir njegova programa.[45]

U poglavlju „Žene glasači”, čiji veći deo čini diskusija o časopisu The Woman Patriot i člancima objavljenim u njemu, Jelena Dimitrijević opisuje atmosferu tokom druge godine učešća žena na izborima. Protivnici ženskog prava glasa i dalje su mnogobrojni, posebno nakon što je u državi Njujork izglasan Devetnaesti amandman. Broj muškaraca koji su se pridružili antisifražetskim udruženjima naglo se povećao, uprkos tome što su ova udruženja osnivale žene. Neki od učestalih stavova, poput stava o beskorisnosti žena u upravnim službama, njihovoj neukosti i osećajnosti tipičnoj za „slabiji” pol, takođe su izneti u ovom poglavlju, a iz statistike koju nude članci vidljiv je drastičan pad broja žena koje će iskoristiti svoje pravo da glasaju:

[…] ovom gradu [Njujorku] manje je ženskih imena u biračkom spisku za čitavih 50.000 od ženskih imena u 1918. god.

U Njujorku ima ženskih birača 1.154.841. Dakle ženskih birača ima više od muških za čitavih 16.040. A dok su u birački spisak zavedena 715.432 muškarca, dotle samo 363.824 žene. Dakle muških 62 odsto; ženskih 31 odsto![46]

Pomoću dva članka, jednog citiranog u delovima i drugog prenetog u celosti, Jelena Dimitrijević predočava predizborno stanje u Njujorku tokom kog je, pored uobičajenog interesovanja za kandidate, pažnju privlačio izbor guvernera 1918. godine, drugi izbor na kom će biračko pravo iskoristiti žene birači i izostanak žena birača na tom izboru. U člancima koje je Jelena Dimitrijević predstavila u ovom poglavlju prikazana je debata u vezi s tada aktuelnim izbegavanjem korišćenja prava glasa od strane sifražetkinja. U ovu problematiku autorka čitaoce uvodi referisanjem na kritiku koju su iznele antisifražetkinje na račun sifražetkinja koje odbijaju da se registruju i pojave na biračkim mestima. Uprkos oštrom protivljenju ženskom pravu glasa i uvreženom mišljenju da su sifražetkinje „za inat stvorene i za inat glasaju za one kojima je većina muškaraca protivna”, kao i da „politika ionako ne valja; a kako su žene dobile pravo glasa, ona je još gora”, te da „žene ne znaju za šta glasaju, većina od njih. One nisu spremne za to”,[47] antisifražetkinje otvoreno optužuju sifražetkinje za neodgovornost i neozbiljnost. Antisifražetkinje u istom časopisu navode: „Mi se nismo borile za pravo glasa; ali kad nam se to pravo dalo, mi ne treba da ga zanemarujemo”.[48] U cilju boljeg razumevanja ovakvih, delom neuobičajenih i neočekivanih stavova antisifražetkinja, potrebno je osvrnuti se na njihove zahteve i dodatno ih rasvetliti.

U proglasu koji je 1894. godine u Njujorku objavila Nacionalna asocijacija protiv ženskog prava glasa (National Association Opposed to Women Suffrage) navodi se jedanaest razloga protiv prava glasa za žene. Između ostalih navode se i sledeći razlozi: nesposobnost žena kao fizički slabijeg pola da se bave upravom koja iziskuje fizičku snagu; mogućnost manipulisanja glasovima žena-glasača koje bi se povodile za svojim supružnicima, te duplirale njihove glasove; žene su tokom prethodnih decenija ostvarile moralni, ekonomski i intelektualni uspeh i napredak i bez prava glasa; količina raspoložive energije i vremena za obrazovanje i dobrotvorni rad koju bi žene izgubile na neplodonosno angažovanje u politici; postojeća zaduženja i uloge koje žene imaju zahtevaju njihovu punu pažnju i vreme pa bi bavljenje politikom pogubno uticalo na njihovo izvršavanje tih zaduženja; naposletku, antisifražetkinje su izjavile da se smatraju jednakim sa muškarcima te da su zadovoljne i ponosne na one koji ih predstavljaju na političkom polju, jer su te iste muškarce one vaspitale.[49] Navedeni razlozi u fokus stavljaju ženinu ulogu supruge i majke, vaspitača i dobrotvora. Tim ulogama Jelena Dimitrijević u putopisu dodaje i atribut patriote. Žene su te koje rađaju, vaspitavaju i ujedinjuju naciju. Kao patriotama, ženama se pripisuje odgovornost i prema državi i/ili naciji, kako slovi i sam podnaslov časopisa The Woman Patriot: „časopis posvećen odbrani porodice i nacije, protiv feminizma i socijalizma” ili „časopis posvećen odbrani ženstva, majčinstva, porodice i države, protiv sifražizma, feminizma i socijalizma”. Stoga, iako neželjeno, stečeno pravo glasa za antisifražetkinje postaje dužnost prema državi, zadatak koji se ne sme zanemariti, a sifražetkinje koje tu dužnost zanemaruju su vredne prekora. Jelena Dimitrijević citira još jedan članak iz časopisa The Woman Patriot, ovog puta pak iz pera jedne sifražetkinje, da bi ukazala na uzrok bojkota izbora sifražetkinja i feministkinja:

Mi žene-sufražetkinje, koje smo toliko radile za pravo ženskog glasa, postale smo antisufražetkinje. Zašto? Zato što smo od onoga za šta smo radile mnogo očekivale, a malo dobile. Mi sad imamo ženske ʼgazdeʼ. One su svud i u svako doba. Mi moramo biti vazda budne; moramo paziti da nam one ne oduzmu našu slobodu. Nas su toliko zamorili ženski njujorški političari da nikad više nećemo imati volju da glasamo [...].

Mi smo do sada vršile svoj posao na svoje sopstveno zadovoljstvo i na zadovoljstvo svojih principa – bez ikakve pomoći gospođa političara. Ove dokone gospođe misle da smo mi njihove sluškinje [...].

Dosta nam je bilo žena političara. [...] Žene samo govore, govore: govore kako će da nas podignu i načine nas dobrim, pretendujući da one bolje znaju šta mi želimo nego mi same što smo na poslu, što smo bile na poslu godinama, odvajkada, kad se ove žene, žene-političari nisu bile ni rodile.[50]

Unutrašnji sukob između žena-radnica i pripadnica viših socijalnih krugova i raskol u sifražetskim redovima doveli su do povlačenja velikog broja žena sa biračkih spiskova. Pitanje o položaju radnica takođe je postavljeno u časopisu The Woman Patriot. Jelena Dimitrijević u dva navrata skreće pažnju na status majki i dece rođene u vanbračnim zajednicama. The Woman Patriot u jednom od brojeva donosi izveštaj sa međunarodne konferencije žena-lekara u Njujorku:

Žene-lekari u Njujorku, održavši internacionalnu konferenciju 4. oktobra ove godine, sve su praktični feministi.[51] Ne iznenađuje dakle što one kažu da materinstvo van braka treba da bude smatrano sasvim časno, isto kao što je tamo gde je brak. […]

Materinstvo van braka ne treba više da se drži kao sramota i teret. Mati-devojka mora biti podignuta. Predrasuda koja nju čini predmetom ukora i kazne treba da padne; a neredovno rađanje više nije sramota za dete, niti treba da bude beščašće za mater.[52]

Od samog početka naseljavanja na američki kontinent doseljenici su bili pod uticajem protestantskih moralnih vrednosti, prema kojima su seksualni odnosi bili dozvoljeni samo u braku i isključivo u reproduktivne svrhe. Seksualni odnosi pre bračne zajednice ili izvan nje oštro su osuđivani, a žene koje su ih praktikovale bile su isključene iz društva i obeležene kao nemoralne, slabe i grešne, u skladu sa mišljenjem proizašlim iz biblijskog konteksta prvobitnog greha, prema kom je žena izvor i uzrok čovekove grešne prirode. Ista pravila nisu važila za muškarce koji su upražnjavali seksualne odnose pre bračnog odnosa ili van njega bez rizika od osude društva. Seksualna revolucija počinje krajem 19. veka i traje sve do 20-ih godina 20. veka. Kontraceptivna sredstva, već osuđena od strane protestantske crkve, zakonom su zabranjena 1873. godine.[53] U takvim okolnostima, neudate samohrane majke bivale su izopštene iz društva, a često su im i deca oduzimana pod optužbama o zapostavljanju dece.[54] Socijalistički i feministički pokreti bili su aktivni u zaštiti samohranih majki, ali i u kampanjama za prevenciju neželjene vanbračne trudnoće. U akcijama edukovanja o svrsi i dostupnosti kontraceptivnih sredstava posebno se istakla Margaret Sandžer (Margaret Higgins Sanger) (1879–1966), članica socijalističke partije u Njujorku, feministkinja, sifražetkinja, kolumnistkinja i seksualna edukatorka. Ona je 1921. godine osnovala Ligu za kontrolu rađanja (American Birth Control League), koja će kasnije postati Američka federacija za planirano roditeljstvo (Planned Parenthood Federation of America). Margaret Sandžer je za New York Call (1908–1923), list socijalističke partije Njujorka, pisala kolumne „Šta svaka majka mora da zna” i „Šta svaka devojka mora da zna”, a 1914. godine izdala je knjigu Ograničavanje porodice (Family Limitation). Antisifražetkinje su se u svojim glasilima oštro protivile ovakvim akcijama i edukativnim merama:

Pa ono je pravi socijalizam! Dejstvo na društvo od takvog učenja – opasno je. Ali izvesni su zakoni nepromenljivi; i dete za koje se brine država mora vazda biti u tragičnoj opreci prema detetu koje ima kuću i dobrog oca. Kad bi žene pokušale da obore zdrave stražare koje je civilizacija polako podizala oko žene i dece u monogamijskoj porodici, bio bi zločin izvršen prema naraštajima u budućnosti.[55]

Isti članak, o neudatim samohranim majkama, Jelena Dimitrijević navodi i na drugom mestu, u Vašingtonu, nekoliko meseci nakon kongresa žena lekara na kom je ovo pitanje bilo na dnevnom redu. Ona dodaje napomenu da je pročitala članak u „vašingtonskom ženskom listu Anti-Sufraž”[56] i iznosi mišljenje feministkinja i sifražetkinja o licemerju i lažnom moralu antisifražetkinja, te neravnopravnom položaju muškaraca i žena koji imaju vanbračnu decu:

U svesci za novembar prošle godine čitala sam da su žene-lekari na svojoj konferenciji, to jest kongresu u Njujorku, predložile da se žena-udovica ili devojka koja rodi vanbračno dete prima u društvo isto kao što se prima muškarac koji dobije dete van braka. Na ovaj predlog antisufražetkinje se užasavaju i pišu u svom listu da bi žene lekare koje to predlažu, trebalo kamenovati. Jer tim gestom one ženama naprosto dovikuju: ʼRađajte! Bile udate ili ne: društvo će vas smatrati i dalje za svoje lojalne članoveʼ.[57]

Na negodovanja antisifražetkinja u vezi sa promenom statusa vanbračnih trudnoća i njihovog izjednačavanja sa trudnoćama u bračnim zajednicama, Jelena Dimitrijević progovara kroz svoju stanodavku misis Hes: „Antisifražetkinje bi napisale u svome listu kada bi smele: ʼRađajte, bile udate ili ne, samo krijte kako biste mogle biti članovi društva Anti-Sufraž. O! To je hipokrizijaʼ”.[58]

Uprkos patrijarhalnom vaspitanju, pobožnosti i velikoj ulozi crkve u životu Jelene Dimitrijević, očito je da ona deli mišljenje svoje sagovornice i da je svesna da stavovi crkve u vezi sa pravima, ulogama i slobodama žena moraju da se ili promene ili potisnu u korist novih žena. Sve veći broj obrazovanih i prosvećenih žena i njihova javna izlaganja u okviru sifražetskih akcija dovela su u pitanje moral kojim je društvo pod okriljem ili maskom crkve ograničavalo ženske slobode.

Zaključak

U putopisu o Zapadu, tokom prvog putovanja u Ameriku, Jelena Dimitrijević dala je detaljan opis kako javnog tako i privatnog života u posleratnoj Americi. Pored opisa položaja žena, ona je ponudila i precizne opise gradova, urbanizacije, ritma gradske populacije. Putopis obiluje slikama iz svakodnevnog života, opisima navika, kako imućnih, tako i prosečnih Amerikanaca, ličnim impresijama zbog kojih putopis ponekad dobija setan, ispovedni ton i prizvuk dnevnika. Jelena Dimitrijević piše ovaj putopis u toku putovanja na koje je pošla sama u vreme kada je putovanje za žene bilo opasan i neuobičajen poduhvat, na koji se nije gledalo blagonaklono. Već ta činjenica doprinosi značaju putopisa i njegovom pionirskom karakteru. Pored toga, za žensku književnost i žensko stvaralaštvo dragocena su poglavlja posvećena američkim ženama („Amerikanke”, „Na ženskom predavanju”, „Žene glasači”, „Na dan izbora” i „Uelzli”). Ona sadrže vredne informacije na osnovu kojih se može razmatrati političko-ekonomsko-socijalni kontekst u kom su živele i radile žene u Sjedinjenim Američkim Državama na početku 20. veka. Izvori su delom objektivni, poput ženskih predavanja, dnevne štampe, listova i časopisa uskih usmerenja, političkih debata, ali se navode i svakodnevni razgovori koji daju uvid u stavove i razmišljanja često suprotstavljenih grupa u društvu, poput sifražetskih, feminističkih i antisifražetskih, ali i republikanskih i demokratskih i, posredno, socijalističkih. Korišćenjem antisifražetskih glasila da skrene pažnju na socijalne probleme, Jelena Dimitrijević nam omogućava uvid u celokupnu sliku javnih borbi za pravo glasa i ekonomski i društveni napredak žena. Iz brojnih opisa u putopisu i predočenih društvenih i ekonomskih okvira Amerike u 20. veku, suprotstavljeni i ponekad kontradiktorni diskursi sa kojima se suočava američka žena više su nego očigledni, baš kao što je i jasno da su Amerikanke bile heterogena grupa žena sa različitim uverenjima i interesima.

---