Jer, niko do Karavelova nije postavljao tako oštro
i tako principijelno pitanje ljudskih prava žena.
Ilija Konev

Status žena u srpskom društvu predstavlja problematiku koju je Ljuben Karavelov sagledao u sinhronoj perspektivi svoga ne tako dugog boravka u Srbiji, krajem sedme decenije 19. vijeka. To je tema o kojoj je pisao u gotovo svim svojim pripovijetkama na srpskom jeziku, ali prije svega u onoj najobimnijoj, pod naslovom „Je li kriva sudbina?”.[1] U isto vrijeme, to je tema koja do sada nije privlačila pažnju istraživača ovog, komparatistički gledano, izuzetno značajnog i zanimljivog djela u kontekstu srpske i južnoslovenskih književnosti. Osim u opštim napomenama u kojima se veoma korektno izdvaja i imenuje ovaj segment pomenutog djela,[2] temeljniji uvid u njegove teorijske i tekstološke aspekte nije ponuđen.[3] Ovim prilogom pokušaćemo da ukažemo na stvarni značaj Karavelovljevog književnog angažmana, u prvom redu kada se radi o sagledavanju i kritici niskog socijalnog statusa žena u srpskom društvu tog perioda.

Ovu temu smo izabrali ne samo zato što smatramo da do sada nije adekvatno istražena nego i zbog toga što „žensko pitanje” u pripovijetki „Je li kriva sudbina?” Ljubena Karavelova predstavlja, bez ikakve sumnje, tematsko-problemsku dominantu kojoj pisac posvećuje najviše emotivne i intelektualne pažnje. Fikcionalno, iako stvarnom životu i stanju u društvu veoma blisko, ovaj bugarski pisac i srpski zet[4] „otkriva i potčinjeni položaj žene u porodici i društvu uopšte, ukazuje i aktualizuje tu temu, pre njega tako slabo pokretanu u srpskoj književnosti”.[5] Pri tome se osvjetljavaju nepoznati aspekti porodičnog i društvenog života, gdje postoje brutalno fizičko i verbalno kažnjavanje žena i djece kao i drugi vidovi nasilja i potčinjavanja.

Treba naglasiti i to da prve literarne impulse u procesu emancipacije žena u srpskom društvu tog vremena Karavelov daje u potpunom dosluhu s romanom Šta da se radi? Nikolaja Černiševskog, uspostavljajući niz eksplicitno intertekstualnih poveznica i tematsko-motivskih podudarnosti, ali i uz pomoć ideologema nove nauke, koji se, na istoj međutekstovnoj relaciji, prepoznaje u interdiskurzivnosti Karavelovljevih srpskih pripovjedaka, naročito u pripovijetki „Je li kriva sudbina?”. Pa, ipak, za razliku od Vere Pavlovne, junakinje romana Šta da se radi?, Caja Jovanović, junakinja pripovijetke „Je li kriva sudbina?”, ostaje u potčinjenom položaju i o mogućnostima oslobođenja i emancipacije samo razmišlja. San Vere Pavlovne o izbavljenju iz zagušljivog podruma i ozdravljenju iz nepokretnosti[6] svojevrsna je alegorija svjesnoga sna o oslobođenju u odnosu na stege patrijarhata.

Sredinom 19. vijeka srpsko društvo prolazi kroz složene procese modernizacije, no kada je u pitanju položaj žene još uvijek su prisutni patrijarhalno-orijentalni obrasci i „doba neprikosnovene vladavine muškaraca”.[7] Ujedinjena omladina srpska, u čijem je radu Karavelov aktivno učestvovao, prva je institucija koja je pokrenula javnu raspravu o mjestu žene u srpskom društvu. Prema nekim savremenim studijama, u ovoj raspravi se već mogla prepoznati prva faza razvoja pokreta za emancipaciju žena u Srbiji, odnosno faza ranog feminizma. Ana Stolić u ovoj raspravi srpske liberalno-građanske inteligencije i socijalističkog kruga prepoznaje „karakter rasprave o rodnim ulogama”, pri čemu „se pojavljuju i prvi ženski feministički glasovi”.[8] Autorka studije pod naslovom Sestre Srpkinje naglašava da je suštinski cilj emancipacije „da se promenom pravnog, kulturnog i političkog položaja žena omogući napredak društva u celini, što je takođe jedna od ideja evropskog feminističkog pokreta”.[9] I u studiji Saše Jovančevića, pod naslovom „Modernizacija srpskog društva u 19. veku”, ističu se uloga i zasluga liberala i socijalista u procesima unapređenja kulture i približavanja evropskim vrijednostima. Navodeći značajne doprinose Drage Dejanović kao prve srpske feministkinje i Svetozara Markovića kao prvog srpskog socijaliste, Jovančević ističe da je neporeciva „njihova zasluga što su u idejne i političke tokove u Srbiji uveli i originalne feminističke ideje, tretirajući žensko pitanje kao nerazdvojni deo demokratizacije i oslobađanja celokupnog društva od svih vrsta ograničenosti”.[10] Prema ovome je jasno da se i sa stanovišta savremene feminističke terminologije i argumentacije ovi glasovi mogu tumačiti kao prvi koraci ka ženskoj emancipaciji i promjeni rodnih odnosa u Srbiji.

Teorijsko-istorijski aspekti i metodološki okviri istraživanja

Za potrebe ovoga rada koristimo u osnovi feminističku teoriju i terminologiju, a prema specifičnostima samog istraživanja naročito se oslanjamo na značenja koja ove studije daju potčinjavanju i nasilju u dijahronoj perspektivi. Drugost, marginalizovanost, inferiornost i subalternost žene u odnosu na androcentrično-patrijarhalnu paradigmu prema kojoj je modelovan dominantan položaj muškarca, samo su neki od osnovnih pojmova koje feministička kritika koristi da bi skrenula pažnju na ovu problematiku. Mizeran položaj žene u porodici i društvu, porodično nasilje, porodična i društvena potčinjenost i potčinjenost uopšte predstavljaju kontinuirano aktuelne i aktune društvene pojave, o čemu svjedoče i fikcionalna i teorijska literatura kod nas i u svijetu. Ovaj društveno angažovani diskurs s vremenom je prerastao u ozbiljnu akademsku kritiku i respektabilnu univerzitetsku disciplinu, sa izvanrednim metodološkim potencijalima koji omogućavaju da se identifikuje i analizira sve što je, u savremenoj književnosti i u onoj koja je pisana u prošlim epohama, posvećeno pitanjima unapređenja života i statusa žene. Na taj način smo identifikovali i one aspekte književnog djela Ljubena Karavelova koji sadrže snažne poruke društvenoj zajednici u vezi sa stvarnim položajem žene kao i mogućnostima njegovog unapređenja. Samim tim, ovo djelo jeste predmet feminističkog sagledavanja, naročito kada su u pitanju dijahroni aspekti ženskog iskustva i ženskog pitanja u književnosti i kulturi.

U jeku široke javne rasprave o ženskom pitanju, polemike koja je sučelila različita mišljenja u različitim oblastima znanja i vjerovanja, snažno je odjeknuo tekst „Potčinjenost žena” (“The Subjection of Women”) Džona Stjuarta Mila, koji je Karen Ofen, u knjizi u kojoj se bavi upravo dijahronijom evropskih feminizama, okarakterisala kao „najrečitiji argument” ovog britanskog filozofa „za žensku pravnu emancipaciju od patrijarhalnih institucija”.[11] Esej je objavljen 1869. godine, a u Srbiji preveden veoma brzo nakon toga, već 1871. godine, na inicijativu Svetozara Markovića. Imajući u vidu činjenicu da je upravo u periodu između 1868. i 1870. godine Ljuben Karavelov na srpskom jeziku objavio pripovijetke u kojima se bavi ovom temom („Je li kriva sudbina?”, „Nakazao je Bog”, „Gorka sudbina” i „Soka”), uočavamo sinhronicitet, iako ne i direktne uticaje Milovog eseja na bugarskog pisca. Kao što smo rekli, Karavelov je bio u snažnijem dosluhu s ruskim piscima i filozofima toga vremena, posredstvom kojih su ove evropske ideje najčešće i dolazile u srpsku intelektualnu sredinu.

Za Džona Stjuarta Mila potčinjavanje žena odraz je sistema nejednakosti čije usvajanje nije bilo posljedica rasprave ili promišljanja, nego je taj sistem „prosto ponikao iz činjenice da se od najranije zore čovečanstva svaka žena (zbog vrednosti koju joj pridaju muškarci, kao i zbog fizičke slabosti) našla u ropskom položaju u odnosu na nekog muškarca”.[12] Za naše istraživanje istoimene problematike u srpskim pripovijetkama Ljubena Karavelova jednako su značajni i Milovi stavovi o nasilju u braku, odnosno o nasilju muškarca nad ženom. On ističe da nasilnici, „čak i najprostiji ljudi čuvaju siledžijsku, mračnu i neskriveno sebičnu stranu svojih karaktera za one koji nemaju moć da im se suprotstave.”[13] Neki od nasilnika u pripovijetkama Ljubena Karavelova, iako imućni i ugledni građani i trgovci, u ovom smislu izrazito su konzervativni, te zagovaraju i provode u djelo fizičko kažnjavanje žena. Budući da jedan od njih svoju ženu i ubija, neophodno je da se prisjetimo još jedne opaske u eseju Džona Stjuarta Mila, gdje on ističe kako i najgori zločinac sa svojom ženom „može da postupa na najsuroviji način osim da je ubije, a ako je dovoljno oprezan može čak i to, bez velike opasnosti da će biti zakonski kažnjen”.[14] Dovoljno je, na ovom mjestu, primijetiti da je, kod Karavelova, ovaj slučaj nasilja i femicida ostao upravo nekaženjen, ne samo zahvaljujući činjenici da nije zakonski i krivično tretiran nego i zahvaljujući svojevrsnoj zavjeri ćutanja porodice i društva.

Veliki broj naučnih radova koji se bave porodičnim nasiljem i nasiljem nad ženama napisan je kod nas i u svijetu. U nastojanju da ovu problematiku imenujemo i definišemo prema potrebama ovoga rada i prema njegovom formatu, ovdje ćemo se pozvati samo na neke od dostupnih referenci, ne umanjujući značaj tekstova koji neće biti pomenuti. Od disciplina koje su u užoj alijansi s književnom naukom feminizam daje najozbiljnije i najubjedljivije teorijske, terminološke i kritičke okvire za ovu problematiku, iako se ona neizostavno mora posmatrati i sa stanovišta pravne antropologije i disciplinarnosti,[15] sociologije kao i drugih relevantnih disciplina. Stoga i polazimo upravo od feminističke definicije porodičnog nasilja i nasilja nad ženama. Kao semantička identifikacija porodičnog nasilja navode se „ponašanje i postupci u kojima jedan od članova porodice ugrožava telesni identitet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice”.[16] Kada je u pitanju definicija nasilja nad ženama, imaju se u vidu „ponašanje i postupci kojima se ugrožava telesni identitet, duševno zdravlje ili spokojstvo žene”,[17] pri čemu nasilje nije samo fizičko nego i psihičko, ekonomsko, seksualno nasilje nad ženama itd.

Porodično nasilje se, takođe, definiše kao „oblik opresije koji se pojavljuje u društvenom kontekstu koji ovo nasilje čini mogućim i, čak, prihvatljivim”.[18] Među pojmovima koji se po pravilu dovode u vezu s porodičnim nasiljem i nasiljem nad ženama izdvajaju se patrijarhalni moral i patrijarhalna paradigma uopšte, naročito u istorijskoj perspektivi tumačenja ukorijenjene tradicije fizičkog nasilja i naročito u bračnoj zajednici.[19] Manifestacije porodičnog nasilja su brojne i podrazumijevaju sve porodične relacije kao i sve oblike fizičkog, psihičkog i seksualnog nasilja koji se na tim relacijama događaju. Najzad, što se tiče radova koji se bave problemom nasilja u književnosti, jednu od najozbiljnijih studija do sada napisala je Jasmina Ahmetagić (Priče o Narcisu zlostavljaču). Nasilje i zlostavljanje autorka vidi kao „sofisticiraniju delatnost, suptilne vidove nanošenja štete drugoj osobi”, no isto tako i kao „očigledan čin fizičkog nasilja, ali i aktivno neprihvatanje bližnjeg [...]”.[20]

Za naše istraživanje u prvom redu je značajno nasilje nad ženama i djecom koje je posljedica jednog naučenog obrasca ponašanja, ali i mentaliteta fizičkog i verbalnog kažnjavanja, uvreda i prijetnji. Žrtva porodičnog nasilja u pripovijetkama Ljubena Karavelova jesu i žene i djeca, dok su nasilnici pretežno, iako ne i isključivo, muškog pola. Ipak, najveće žrtve porodičnog nasilja u ovim djelima jesu žene i djevojčice na pragu zrelosti, što ima i dodatnu težinu kada su u pitanju izrazito konzervativna društva 19. vijeka, jer se tim činom drastično povređuje neprikosnovenost doma kao ženskog tradicionalnog utočišta, „privilegovane sfere”, mjesta njene sigurnosti i „vladavine”.[21] To je činjenica koju Karavelov naglašava i najozbiljnije promišlja, ne samo intelektualno i teorijski nego i intimno, empatski i apologetski.

Kritika potčinjavanja i porodičnog nasilja

U ovom dijelu rada pokazaćemo na koji način se prethodne napomene mogu prepoznati u tekstu pripovjedaka na srpskom jeziku Ljubena Karavelova. Krenućemo od pripovijetke „Iz mrtvog doma” u kojoj pisac ne naglašava potrebu da se o ženskom pitanju razmišlja u širokom društvenom kontekstu, ali uočava i imenuje pravu prirodu potčinjavanja i nasilja. Ova pripovijetka prenosi iskustvo peštanskog zatočeništva samoga pisca i u njoj Karavelov kritikuje potčinjavanje, ali ovoga puta se ta kritika odnosi na imperijalnu politiku prema malim narodima, prije svega mađarsku i otomansku, ali isto tako i na potčinjavanje zatvorenika u tamnici. Karavelov nam prenosi spoznaje o tada svjetski poznatim zatvorima, navodeći mehanizme kojima se postiže „sakaćenje naravstvenosti u sužnjem”, tj. onesposobljavanje i kroćenje potčinjenog, njegove prirode, slobodne volje, otpora, opozicije itd. Sužanj tako postaje „ponižen i izgubljen”, „zatucan rob”, koji je „doterao do životinjske pokornosti i glupavosti”. Karavelov se pita: „Da to nije ubistvo duha? Da nije onečovečavanje ličnosti?” Mi pitamo: nisu li upravo to, u duhovnom i fizičkom smislu, krajnje namjere, krajnji rezultati i krajnje posljedice svake vrste potčinjavanja?

Ovako formulisane posljedice tamničkog potčinjavanja imaju, makar i metaforički, preciznu upotrebnu vrijednost i kada se radi o „ženskom pitanju” kod Karavelova. Kada su u pitanju žene u srpskom društvu sredinom 19. vijeka, on uočava njihovu neobrazovanost, površnost i sujevjerje, imperativ materijalnog interesa i spoljašnjeg dostojanstva, lažni moralizam i izostanak samopoštovanja, koji se ogleda u činjenici da su žene „navikle na muške, kao na nešto veće od sebe, kao na gospodara, od koga zavisi njihova sreća”.[22] Smatrao je da je to niz osobina onog mentaliteta koji ženu (prije svega pred samom sobom) sprečava na putu emancipacije i istinskog oslobođenja, a može se neutralisati obrazovanjem. Uopšte, Karavelov kritikuje društvo ogrezlo u neznanju i svakovrsnom nazadnjaštvu, društvo koje je disfunkcionalno i korumpirano u svim slojevima, od najobičnijih građanja do sudstva i vlasti. Pripovijetka „Je li kriva sudbina” kulturološki je dokument i literarna dagerotipija jednog trenutka u istoriji srpskog društva, ali i istoriji nacionalnog mentaliteta. Ipak, stvaralačku pažnju Ljubena Karavelova najsnažnije privlači problem žene, nasilja nad njom, kako fizičkog tako i psihološkog, društvenog i porodičnog statusa koji dovodi do gorepomenutih posljedica, a koji se ogleda u činjenici da muškarac često na ženu gleda „kao na nešto sebi podvlastno, podčinjeno, kao na svoju stvar”.[23] Zbog tog eksplicitnog argumenta ovu pripovijetku i sagledavamo iz pomenute perspektive, jer su žene, iako drugost na periferiji društvenoga i porodičnog života, u djelu Ljubena Karaveova ipak u smisaonom i značenjskom središtu.

Potčinjenost žena u pripovijetkama na srpskom jeziku Ljubena Karavelova, u svjetlu Milovog eseja iz 1869. godine, ali i u svjetlu feminističke kritike uopšte, može se prepoznati prije svega u odnosu porodice i društva prema obrazovanju žena. Personifikacija nazadnog mentaliteta i isključivog odnosa prema ovom pitanju najsnažnije je postignuta u liku Save Jovanovića, koji svoju ćerku opominje da ne čita i ne razmišlja, jer to „nije za ženu”, jer „žena [...] mora znati na ovome belomu svetu samo ovo: ugađati mužu”.[24] U isto vrijeme, u liku Caje Jovanović, koja je na prvi pogled emancipovana mlada žena, iz dobrostojeće beogradske porodice, imamo oličenje sputanosti nazadnim društvenim normativima, stereotipima i običajno-mentalitetskim matricama. Njena emancipacija ostaje samo na nivou probuđene svijesti o suštinskim razlikama između polova i sjetnog sanjarenja o obrazovanju i slobodnom životnom izboru.

U trećem poglavlju pripovijetke „Je li kriva sudbina” Karavelov prikazuje intelektualni razgovor šesnaestogodišnje djevojke Caje Jovanović i dvojice mladića, od kojih je jedan njen brat, za vrijeme njihove šetnje Terazijama. Sam po sebi, to je prizor jedne urbane i emancipovane grupe mladih intelektualaca, od kojih se svojim naprednim kritičkim idejama naročito izdvaja mladi Ljubomir Kaljmić. Njegova misao prožeta je idejom da je vaspitanjem, obrazovanjem i kritičkim mišljenjem moguće suprotstaviti se tradicionalnim društvenim modelima. To se naročito odnosi na položaj žene u društvu, na njen intelektualni razvoj, ali isto tako i na vaspitne, moralne i materijalne norme koje mora da usvoji da bi njeno dostojanstvo bilo potpuno. U ovom dijalogu, mlada djevojka insistira na pitanjima o ulozi i mogućnostima žene u vremenu koje je s jedne strane determinisano strogim patrijarhalnim normama, a s druge procesima rane emancipacije žena i srpskog društva uopšte. Iako njeno izlaganje odiše pasivnim tonom i sjetnim nijansama više nego aktivnim feminizmom, djevojka svojom samosvjesnom i kritičkom artikulacijom problema jasno odražava prvobitne korake i procese rane emancipacije žena u našem društvu:

Muško može po volji izabrati, može ići slobodno umnim putem i nema prava niko da ga zadržava, ali žensko – e to je sasvim nešto drugo; ona može želeti samo pametnog muža, a više ništa. Može li žena posle toga izabrati po svojoj volji put, kad je najpre pod tutorstvom roditelja, a posle pod tutorstvom muža? [...] Za muškarce postoje škole, učena društva, knjige i svi drugi načini, koji im mogu pomoći da se razvijaju; ženskinje mora blagodariti sudbi, ako joj srećom ispadne za rukom, te može biti u kakvoj školi, da nauči čitati i pisati...[25]

U ovim njenim replikama ogleda se sasvim jasno i vjerno inicijalna intelektualna dimenzija problema koji generiše (proto)feministički angažman, ali i društvene transformacije u domenu ženske emancipacije i kod nas i u svijetu: žena je, prema feminističkim teorijskim postavkama, svojevrsni zatočenik patrijarhalnog i androcentričnog poretka, a njena uloga je podrazumijevano pasivna i sekundarna. Takođe, ovdje su jasno vidljive i prepoznatljive kritički oblikovane tendencije ka intelektualnom proboju i moralnom prevazilaženju stroge patrijarhalnosti, u čemu su angažman i akcija same žene bili od presudnog značaja. Cajina karakterna drugost, njeno nenormativno ponašanje u društvu i drugačiji spektar interesovanja u odnosu na druge djevojke, izdvajaju je kao jedinstvenu mladu ženu, ženu koju privlače znanje, intelekt, nezavisnost i sloboda. S prethodno navedenim Cajinim riječima možemo dovesti u vezu misli Vere Pavlovne o statusu žena: „Nama su formalno zatvoreni gotovo svi putevi građanskoga života. [...] Od svih oblasti života nama je ostavljeno da se tiskamo samo u jednoj oblasti – u oblasti porodičnoga života: da budemo članovi porodice, i ništa više.”[26] Karavelov je svoju junakinju oblikovao i oslobađao kao ženu, u diskursu ideologemanove nauke onoga vremena, ravnopravnu, ali i saobraznu muškarcu, novom čovjeku. To su bili početni impulsi s ciljem da se žena otrgne i izbavi iz „podruma”, da se prije svega oslobodi i afirmiše njena ljudskost, a potom i ženskost.

Svoj san Vera Pavlovna ostvaruje obrazovanjem, ali taj san i taj cilj za Caju Jovanović ostaju nedostižni. Vera Pavlovna je mlada žena koja se opredjeljuje za pozitivna načela samopoštovanja i samostalnosti u odlučivanju, koja je „izbacila iz glave sav šljam”, to jest brojne štetne manire, oblike ponašanja i vjerovanja, usađivane tradicionalnim vaspitnim mehanizmima. Vera Pavlovna kaže: „znam samo toliko da neću nikome da budem potčinjena, hoću da sam slobodna, neću da sam nikome ni za što obavezna”.[27] Ona odbija da se povinuje roditeljskom izboru mladoženje, opire se fizičkom kažnjavanju itd. Ništa od ovoga Caja Jovanović i ne može da ostvari, ostajući potčinjena očevom porodičnom (i društvenom) despotizmu, dok njena misao o slobodnom izboru i emancipaciji ostaje samo na nivou pasivnog intelektualnog sanjarenja i slabašnog otpora očevoj neprikosnovenoj volji.

Uz pitanje obrazovanja žena i njihovog kvalitetnijeg udjela u privatnom i društvenom životu, pitanje nasilja u porodici i nasilja nad ženama spada među najznačajnija i najnaglašenija u pripovijetki „Je li kriva sudbina?”. O porodičnom nasilju i nasilju nad ženama Karavelov govori kao o raširenoj pojavi u tadašnjem srpskom društvu, koristeći ironiju i druga literarna oruđa kojima se odlučno protivi ovim drastičnim pojavama. Prije svega, Karavelov koristi društveno uticajan kritički diskurs da u vidu progresivnih stavova svojih pozitivnih junaka, ali i u vidu autorskih komentara, pošalje snažnu moralnu i političku poruku, insistirajući na suočavanju sa ovim velikim porodičnim i društvenim problemom. Borba protiv nasilja nad slabijima u porodici i društvu jeste bila njegov lični i intimni interes, ali isto tako i političko-ideološki program, koji je zastupao radi unapređenja svih aspekata društvenog života.

Karavelov je narativno prikazao fatalnu spiralu nasilja u jednoj malograđanskoj sredini, koju pokreću naučeni obrasci ponašanja i ukorijenjeni mehanizmi potčinjavanja ranjivijih kategorija društva, a to su prije svega žene i djeca. Počinioci su kod Karavelova najčešće porodični muškarci, mada među tlačiteljima ima i žena, ali su i one dio tog istog mehanizma, i one su počinioci istovrsnog, porodičnog nasilja, i njihove žrtve su isto tako žene i djeca. U pripovijetki „Je li kriva sudbina” najoštrije se fokusira već pomenuti slučaj ubistva supruge, dok u pripovijetki „Nakazao je Bog”, u jednoj krajnje disfunkcionalnoj porodici, maćeha teško zlostavlja poćerku, fizičkim kažnjavanjem i uvredama. Karavelov prepoznaje tiraniju i u nekim drugim autoritarnim ulogama u patrijarhalnoj porodici, naročito u odnosu starijih žena prema snahama itd.

Do pomenutog femicida dolazi nakon eksplozije nasilne energije Save Jovanovića, čija je žrtva najprije bio njihov sin, da bi potom, nakon majčinog pokušaja da odbrani dijete od teškog fizičkog kažnjavanja, došlo do prave porodične tragedije. Ubistvo nije bilo počinjeno s namjerom, ali jeste posljedica drastičnog oblika fizičkog kažnjavanja. Zločin je prošao nekažnjeno, jer se spirala nastavlja ćutanjem porodice i društva, čime je počinilac zaštićen i pošteđen odgovornosti. Žrtva ostaje potpuno anonimna, a njena sahrana protiče u znaku grotesknih prizora, karikaturalnih likova i njihovih neumjesnih komentara, kao i potpunog odsustva društvenog saučešća.

Jedan od takvih prizora imamo već na samom početku pripovijetke „Je li kriva sudbina”, gdje Karavelov prikazuje razgovor nekolicine protagonista, trgovaca, koji razmjenjuju svoje argumente i „metodologiju”: „ako treba tući, to ne tuci trupcem ni kolenom, već batinom ja l’ kamdžijom”; „ne mož’ ti njoj drukče dokazati”; „ako je on [Bog] neće, to udri il’ ne udri ona opet živi” itd.[28] Jedan Cincarin se pak naročito ponosi svojim principima, opisujući način na koji tuče sopstvenu ženu i djecu: „Uhvatim koga za kolir pa o zemlju tres – sustanem, svog me znoj probije, ruka me zaboli, a ja još bijem pa bijem. Po katkad bijem na dan i po deset puta...”[29] Iz ovih komentara jasno je da Karavelov, bez ikakve hiperbolizacije, želi socijalno kontekstualizovati problem nasilja nad ženama i djecom, dajući riječ pripadnicima jednog uglednog esnafa. Među njima dominiraju glasovi koji krajnje seriozno zagovaraju potrebu i praksu ovih vrsta nasilja. Kritičku opoziciju predstavlja usamljeni glas razuma, koji ironično elaborira ovaj problem i ukazuje na pravu prirodu fizičkog nasilja u porodici, ali i na korijene i uzroke nasilničkog ponašanja.

Imaš pravo, Kir-Cincarine, tvoja su ubeđenja verna i nepogrešna. Mi svi bijemo svoje, i sinove i ćeri i žene, a zašto? Eto zato, što su roblje. Svidi l’ nam se, kaznimo; – ne svidi l’ nam se, pomilujemo. Imaš pravo Kir-Panajote, bez batina se ne može, jer su batine stvorene za naše žene [...] Ja i ti ćemo da bijemo samo slabe i nejake, koji su nam se predali u ruke na milost i nemilost da radimo s njima šta hoćemo.[30]

Diskurs zagovornika nasilja, osim malograđanskog mentaliteta, jasno prikazuje sliku rodnih i porodičnih odnosa u društvu u kojem postoji fizičko zlostavljanje, grubo potčinjavanje i opresija, a u kojem su žene i djeca u krajnje pasivnoj i subalternoj poziciji. Razmjena argumenata se nastavlja u istom tonu, a pojednostavljenom rezonovanju (samo)opravdanja nasilničkog ponašanja ponovo se suprotstavlja ironično-sarkastična poenta:

– Pa zar nas nisu mlatili, kad smo bili mali? – reći će Kir-Panajot. Pa zašto i mi da druge ne bijemo? Vidite, mi nismo pomrli od boja, pa neće pomreti ni naše žene ni deca.

– Tako, tako Kir-Panajote; doista je tako. Nas bili, mi bijemo, oni će biti, – to je tako rečeno i u gramatici g. cenzora Vujića. Nas su bili kad smo bili mali, mi bijemo našu decu, jer su malena, a naše žene s toga, što su glupe pa nam ne vraćaju! – Što ne uzmu trupac pa u glavu. To ti je sve![31]

Takođe, jasno je da je ovdje po srijedi spirala nasilja kao obrazac ponašanja i dominiranja grubom silom, koja se pojednostavljenom logikom ne ukida nego samo opravdava.

Konačno, prizor koji vidimo u retrospektivnom svjedočanstvu počinioca ovog, a kasnije u tekstu će se ispostaviti i još nekih zločina, otkriva nam eksplicitne detalje i okolnosti pod kojima je do tragedije došlo. Naime, suprotstavljajući se mužu koji je fizički kažnjavao sina, žena je probudila strahovit gnjev u nasilniku, koji je na njoj najprije verbalno, a potom i fizički iskaljen: „Ja mogu razumevati, a ti ne treba, jer sam ja tvoj muž i gospodar u kući, a ti šta si? Žena, krava...”[32] Pri pokušaju da i fizički zaštiti dijete, žena dobija udarac od kojeg i strada. „U tom trenutku žena poleti da me odgura od sina, a ja je mlatnem [...] oprosti mi Bože greh [...] ona je više kriva, nego li ja”.[33] U ovoj tragičnoj epizodi Karavelov je prikazao drastičan oblik nasilja u porodici, ćutanje porodične i društvene zajednice, koja je znala (ili slutila) da je u pitanju ubistvo, ali i samoopravdavanje počinioca ubistva. Verbalni aspekti ovog uprizorenja otkrivaju nam ekstremni oblik violentnosti, autokratije i beskrupuloznog potčinjavanja slabijeg u patrijarhalnoj porodici onog vremena.

Zaključak

Na mjestu zaključnih napomena navešćemo činjenice za koje držimo da predstavljaju skromni doprinos ovoga istraživanja. Na prvom mjestu to su identifikacija i analiza tematsko-motivskih i problemskih aspekata pripovijetke „Je li kriva sudbina?” Ljubena Karaveova u kojima se ekspliciraju problemi potčinjavanja i nasilja nad ženama i djecom. Za razliku od prethodnih tekstova koji u vezi s ovim aspektima u djelu bugarskog pisca daju generalna zapažanja, mi smo nastojali da im odredimo relevantne teorijske koordinate, prije svega one koje se uspostavljaju na relaciji feminističke i književne kritike. U tom metodološkom području sagledavali smo prije svega mehanizme potčinjavanja, kako u opštem smislu tako i u konkretnoj tekstualnoj manifestaciji. Nastojali smo da, književnonaučnim manirima, aktuelizujemo jednu važnu društveno prisutnu temu kao i beletristiku koja poziva na suočavanje s problemom nasilja u porodici. Aktuelizovati srpski opus Ljubena Karavelova, naročito pripovijetku „Je li kriva sudbina?”, predstavlja ozbiljan izazov, naročito kada se ima u vidu aktuelna dimenzija ovoga korpusa u vremenu u kojem nastaje. I onda kao i danas potčinjavanje i nasilje u porodici predstavljaju osjetljive društvene probleme, pri čemu ne postoji pouzdana metodologija da se kao takvi iskorijene. Konačno, naš zaključak se odnosi i na potvrdu uvodne hipoteze, a to je da pripovijetke na srpskom jeziku Ljubena Karavelova, a u prvom redu „Je li kriva sudbina?”, sadrže snažnu kritiku potčinjavanja i porodičnog nasilja i da se ona prije svega manifestuje literarizacijom društveno angažovanog i društveno uticajnog diskursa, koji bugarskom piscu kao intelektualcu i aktivisti nije bio stran.

Napredna misao i društvenopolitički angažman Ljubena Karavelova, ugrađeni u literarni ko-tekst njegovih pripovjedaka na srpskom jeziku, snažna su potvrda da se u srpskom društvu, već od šezdesetih godina 19. vijeka, stvara široka demokratska platforma za korjenite promjene i da u tome učestvuju i muški i ženski glasovi, sa jasnom rodnom, socijalnom i nacionalnom agendom. Ono što Karavelova izdvaja jeste upravo činjenica da je svojim socijalno angažovanim progresivnim idejama za koje danas, saglasno gore navedenome, možemo da kažemo da su i dio istorije srpskog feminizma, dao i literarnu i kulturološku dimenziju. Na samom kraju, želimo još jednom naglasiti da ovakva angažovana filoginija i empatija prema ženama do Karavelova nije bila zabilježena u srpskoj književnosti, naročito u svjetlu činjenice koju naglašava moto ovoga rada. U tom smislu, pripovijetku „Je li kriva sudbina”, a u nekom budućem istraživanju i ostale srpske pripovijetke Ljubena Karavelova, neophodno je sagledavati i u svjetlu dijahronije ženskog pitanja i feminističke teorije u srpskoj književnosti i kulturi.