Ako bismo, poput redakcijâ oksfordskih rečnika, birali reč godine iz perspektive Knjiženstva, paraphernalia bi mogla biti reč izbora. U naš vidokrug ju je, u godini sopstvenog jubileja, uvela kompozitorka i spisateljica Ivana Stefanović. Elegantno je, koliko i skromno, tom rečju naslovila koncert u okviru ovogodišnjeg, šestog izdanja festivala BUNT (Beogradska umetnička nova teritorija), čiji je jedan od osnivača, kao i istaknuta autorka.

Ivana Stefanović je, u Centru za kulturnu dekontaminaciju, 3. novembra 2018, svojim poštovaocima i prijateljima uprizorila, izložila i pokazala neka od svojih glavnih muzičkih i radiofonskih ostvarenja, kao i zvučne i notne zapise kojima je nadenula ime paraphernalia.

paraphernalia potiče iz rimskog prava, dolazi od grčke reči παραϕερνα, „izvan miraza“.

To je lična imovina žene koja ne spada u miraz i nad kojom ona zdržava neograničeno pravo slobodnog korišćenja i raspolaganja.

*

paraphernalia je imovina žene, najčešće bezvredna, ali ipak njena i neotuđiva.

*

Moje paraphernalia su mali predmeti, dugmeta koja više neće biti zašivena, usna harmonika, komad soli iz rudnika, modle za vez, lutkica pokretnih udova, razne kutijice, školska pernica, fotoaparat bez objektiva, maramice, ogrlice, prstenje...uspomene kojima je ili jedva sačuvano ili potpuno izgubljeno značenje.

*

U radnoj sobi imam mnogo raznog materijala, zapisa, skica, zabeleženih ideja, korisnih i beskorisnih, vrednih i bezvrednih; nešto od toga su samo beleške na papiru ili audio fajlovi, stare kasete, video zapisi; drugo su kompozicije koje dugo nisu izvođene, pa su tako ostale skoro zaboravljene. Neki od zvučnih i notnih zapisa su nekad iskorišćeni, neki ne, a poneki među njima su bili namenjeni za „jednokratnu upotrebu“, u pozorištu ili radijskom teatru.

Sada sam im se vratila da ih ovde izložim i pokažem. Jedan deo ovog koncertnog programa sastoji se od paraphernalia.

Ivana Stefanović

Kratka beleška za programski listić može se razumeti i kao svojevrsna poetika ženskog umetničkog stvaranja. Paraphernalia se, neiskazano, ali ipak nagovešteno, pojavljuje kao litota za talenat žene, za slobodu i duh umetnice. „Njeni su i neotuđivi“, nad njima ona zadržava „neograničeno pravo slobodnog korišćenja i raspolaganja“.

Premda savremenicima Ivane Stefanović govor brojeva i biografije zvuči neverovatno, iza litote se, po principu paradoksa, krije pedeset godina muzičkog, radiofonskog i književnog stvaralaštva. Kao kompozitorka, Ivana Stefanović je potpisala veliki broj dela (http://www.ivanastefanovic.com/index.php?nav=kompozicije), za brojne instrumente, od Pasakalje i fuge za solo violinu iz 1968, do nekoliko kompozicija iz 2017, među kojima je i radiofonska poema Veliki kamen, nagrađena najznačajnijim priznanjem za radiofoniju „Prix Italia“ 2017. Raskošan je raspon interesovanja i erudicije Ivane Stefanović. Uporedo sa muzičkim komponovanjem, u delima umetnice odvijaju se literarni dijalozi sa starim tekstovima, s pesnicima i dramskim piscima, od Egipatske knjige mrtvih do modernizma (poput Inkantacija za sopran i kamerni orkestar uz tekst Egipatske knjige mrtvih, ili pak kompozicije za stare instrumente Hommage à Villon, obe iz 1978, Dušanovog zakonika, za stare instrumente, iz 1977, kompozicije Mučnina ili smrt koja dolazi, uz tekst Anrija Mišoa, za sopran, kontraalt, recitatora, trubu, timpane, harfu, orgulje i klavir, iz 1974, ili pak kompozicije Moj svet, za mecosopran i klavir, uz tekst Desanke Maksimović, prva verzija je iz 1974, a prerađena iz 1993, ili široj publici možda najpoznatijeg nagrađivanog gudačkog kvarteta br. 3 Play Strindberg, iz 1993). Brojna su i priznanja kojima su ovenčana dela Ivane Stefanović tokom pola veka njenog intermedijalnog stvaralaštva, od nagrade Jean Antoine-Triômphe variété iz 1974, Oktobarske nagrade za studente 1976, nagradâ JRT-a (1977) ili Udruženja kompozitora Srbije (1972), nagradâ na festivalu FEDOR (1991, 1992), nagrade na Drugoj međunarodnoj tribini kompozitora (1993), Sterijine nagrade za muziku (1997), nagrade „Stevan Mokranjac“ za kompoziciju 2008. i 2017. (http://www.ivanastefanovic.com/index.php?nav=bio_nagrade).

U svojstvu kreativne i u mnogo čemu avangardne urednice u dramskoj i muzičkoj redakciji Radio Beograda, kao i urednice televizijskih muzičkih i kulturnih programa, decenijama je eksperimentalnu muziku uvodila u zvučni prostor jugoslovenske i srpske kulture i time značajno proširila raspon muzičke percepcije i muzičkog senzibiliteta auditorijuma. Za radiofonska postignuća nagrađena je najpre Plaketom za životno delo „Vitomir Bogić“ za izuzetan doprinos radiofoniji 2010, priznanjem Radio Beograda „Zlatni mikrofon“ za izuzetan programski doprinos 2014, već spomenutom najznačajnijom svetskom nagradom za radiofoniju “Prix Italia” 2017, kao i regionalnom nagradom za medije „Trepetalo iz Trogira“, koju dodeljuje Centar za medije „Ranko Munitić“, 2018.

Valja spomenuti i najnovije, u decembru 2018, objavljeno odlikovanje Ivani Stefanović – „Vitez poziva“, koje na Međunarodni dan ljudskih prava dodeljuje udruženje Liga eksperata LEX, u saradnji sa Narodnim pozorištem u Beogradu.

Kao književnica i istraživačica istorije sopstvene porodice, napisala je knjigu Privatna priča – prema sadržaju jednog kofera (Beograd: Službeni glasnik, Arhiv Srbije 2013), za koju je Ljubica Šljukić Tucakov napisala da posredstvom povesti o srpskoj građanskoj porodici u devetnaestom i početkom dvadesetog veka, o građanskoj Srbiji i počecima modernizacije društva, odražava dinamiku „male“ istorije pojedinačne porodice u vrtlogu „velike“ istorije (Knjiženstvo br. 3, 2013). U knjizi ogleda Muzika od ma čega (Beograd: Arhipelag 2010), autorka je sažela sopstvenu filozofiju muzike: „Kada kažem muzika“, piše Ivana Stefanović, „ja mislim na mnogo šta. Mislim na jednu ogromnu, sveukupnu, složenu, zbirnu pojavu, bez velikog pojmovnog cepanja na delove, grupe, vrste, pravce, stilove, žanrove, teoriju, istoriju, formu... Mislim na ukupnost zvuka i zvučanja. Na harmoniju i kakofoniju podjednako. Mislim na to kako zvuči priroda, grad, mašine, ali i usamljena frula ili veliki simfonijski orkestar. Mislim na nešto takoreći beskonačno i bezgranično, nešto istovremeno basnoslovno i efemerno.“ (http://www.ivanastefanovic.com/index.php?nav=tekstovi). Putopisno-filozofsko-lirska knjiga proze Put za Damask (Beograd: Geopoetika 2002), za koju je dobila nagradu „Miloš Crnjanski“, takođe izražava suptilnu usmerenost umetnice na utisak koji dolazi iz sveta, ali sada ne u sferi zvuka, već u sferi egzistencije i njenog smisla, u otkrivanju nepoznatog i usmerenosti na drugog, na drugo i drugačije. Kada je reč o umetničkom osećaju Ivane Stefanović za reči, njihov zvuk i smisao, posebno je zanimljivo istaći njeno kreativno poigravanje tekstom Ljubomira Simovića iz drame Hasanaginica u kompozicijama Ona, U mraku, i u radiofonskoj poemi Veliki kamen.

Ako projekat Knjižentsvo bude proširio svoj vremenski opseg na teoriju i istoriju ženske književnosti na srpskom jeziku i posle 1915, a nadamo se da hoće, pojaviće se, bez sumnje, i odrednica: Ivana Stefanović.

Događaj kojim je sama Ivana Stefanović zaokružila pedeset godina svog stvaralaštva, koncert pod naslovom paraphernalia, jedinstven je medijski, muzički i scenski performans vrhunske esteske čistote i uzbudljive, čiste, svedene, destilovane lepote. Kratki video klipovi su, spojem vizuelnog izraza Arpada Pečvarija, elektronike Dragana Mitrića, kompozicije zvuka i umetnosti reči Ivane Stefanović, ton majstorstva Zorana Jerkovića, poslužili kao narativna nit koja je muzičke kompozicije i muzičko-poetske eksperimente najavljivala, uvodila i spajala u jedno vizuelno-zvučno ili vizuelno-zvučno-verbalno-histrionsko tkanje. Dizajn svetla Aleksandra Nikolića upriličio je scensku dinamiku u kojoj su svaki izvođač i svaka grupa izvođača, koji su inače svi bili sve vreme na sceni, zahvaljujući svetlu, svaki put iznova dobijali posebnu – svoju − pozornicu. Smenjivali su se virtuozni nastupi dugogodišnjih saradnika Ivane Stefanović: Ljubiše Jovanovića, Katarine Jovanović, Dejana Sinadinovića, Vesne Stanković, Nemanje Stankovića, Saše Mirkovića i Vladimira Blagojevića, Zorana Markovića i Bass chorus-a (Jošt Lampreht, Žiga Trilar, Stevan Jovanović), kamernog orkestra Muzikon, kojim je dirigovala Betina Šmit. U radiofonskoj poemi Veliki kamen, u produkciji Radionice zvuka Radio Beograda, glumačke uloge ostvarili su Ana Sofrenović i Slobodan Beštić, a u svojstvu ton majstora potpisan je Zoran Uzelac, dok je 3. novembra, na sceni Centra za kulturnu dekontaminaciju, uz Slobodana Beštića bila Aleksandra Bibić. Iza naslovne litote paraphernalia, pomaljala se superiorna autentičnost, stroga provokacija u vidu visoke rafiniranosti koju Ivana Stefanović postiže u postmodernom spoju zvuka, slike i reči, u palimpsestima narodne epike preoblikovane u moderni dramski izraz Ljubomira Simovića, i potom prekomponovane u radiofonsko eksperimentalno sazvučje dokumentarnog ili pak elektronski generisanog zvuka i ljudskog glasa.

Umetnički senzibilitet i izraz Ivane Stefanović postmoderni su, neoavangardni, provokativni i radikalno eksperimentalni, ali u svojoj fenomenološki shvaćenoj biti imaju nešto od antičke lirike koja je stapala reč i muziku u nerazdvojivu harmoniju, kao i od načela pesničkog i muzičkog stvaranja u sekularnoj umetnosti poznog srednjeg veka u Provansi, poznatog pod nazivom trobar. Poput ostvarenja pomenutih pesnika, kao, u krajnjoj instanci, i svih pravih pesnika, i svih pravih umetnika, najrazličitijih kultura i epoha, eidos izraza Ivane Stefanović nastaje kao odgovor na izazov neiskazivog, kao izraz koji kreativno crpe impulse neiskazivog iz „semiotičke hore“, kako bi rekla Julija Kristeva, ili iz „realnog“, kako bi rekao Žak Lakan. Poput Rodenovih skulptura, koje kao se „otimaju“ iz kamena, zvučni eksperimenti Ivane Stefanović, „otimaju“ se iz tišine, iz ne-zvuka, a lirski pasaži dramskog teksta Ljubomira Simovića, u aproprijaciji Ivane Stefanović, „otimaju“ se iz nemuštosti, ženske i muške.

Ženska nemuštost i ženski bol, iz stihova Ljubomira Simovića, iz kompozicija Ivane Stefanović Ona, U mraku, te iz radiofonske poeme Veliki kamen, prerastaju u rađanje reči, koje kao da same sebe izvlače iz ne-reči, a potom se spajaju sa zvukom u nadsmisao stihije postojanja, što u zvučnom obliku proizvodi svojevrsnu katarzu − doživljavanje bola i istovremeno oslobađanje od njega.

Ivana Stefanović nalazi jedinstven i neponovljiv izraz za ono što je inače neiskazivo, za doživljaj ljubavi, smrti, nemuštosti, „sve samih neizrecivih stvari“, kako kaže Rilke u Devetoj devinskoj elegiji; nalazi izraz koji nije mrtva već živa metafora, koji može učiniti da svet doživljavamo drugačije, da osetimo kako pulsira u nama, i da se promenimo u susretu s onim što je umetnica uobličila.

Zato je paraphernalia litota, jer ono što Ivana Stefanović postiže svojim neotuđivim darom, kojim sama raspolaže u slobodi svog umetničkog stvaranja, nisu beznačajne, beskorisne, bezvredne sitnice, kako ih, uz zrno ironije i zrno autoironije, umetnica naizgled predstavlja, većznačajni događaji, koji nam u duhu ostavljaju something of great constancy, strange and admirable.