Susreti jugoslovenskih feministkinja, koji su se održavali od 1987. do 1991. godine, zabeleženi su u dokumentima koje su 2009. priredile Mojca Dobnikar i Nela Pamuković u knjizi Ja, ti, one… za nas. Dokumenti jugoslovenskih feminističkih susreta 1987–1991. Naslov ovog izdanja inspirisan je posterom koji su napravili Lepa Mlađenović i Dragan Stojanovski da bi najavili treći jugoslovenski feministički skup u organizaciji grupe „Žena i društvo“. Taj poster, sa upečatljivim sloganom „ja, ti, one… za nas“, pojavljuje se i na koricama knjige Žofije Loran Feministički izazov socijalističkoj Jugoslaviji (Zsófia Lóránd, The Feminist Challenge to the Socialist State in Yugoslavia, Palgrave Macmillan, 2018), koja nastoji da zabeleži istoriju feminističke misli u poslednje dve decenije zajedničke države, odnosno SFRJ.

Knjiga prati razvoj novog jugoslovenskog feminizma koji se javlja u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani ranih sedamdesetih, potom jasno artikuliše na velikom feminističkom skupu „Drug-ca žena“, održanom 1978. godine, da bi se završio, odnosno reartikulisao, po raspadu Jugoslavije 1991. godine. U analizi ovog perioda Žofija Loran izdvaja četiri velike teme, koje obrađuje u četiri glavna poglavlja. Autorka ocrtava put od teorije do aktivizma: od pojave novih feminističkih struja na univerzitetu početkom 1970-tih (akademski predmeti koji su se bavili ženskim iskustvom bili su važni za proizvodnju feminističkog znanja, ali su se nužno obraćali uskom krugu ljudi), preko feminizma u umetnosti i književnosti, pa zatim u popularnim medijima i televizijskim emisijama (razume se, popularni mediji i televizija dopiru do šire publike), do (političkog) aktivizma koji dominira krajem osamdesetih godina, da bi ranih devedesetih feministički pokret postao jedan od glavnih aktera u borbi protiv rata, nacionalizma i nasilja.

Iako povremeno uspostavlja istorijske analogije sa razvojem feminizma u Evropi i Americi, autorka oprezno smešta priču o novom jugoslovenskom feminizmu u specifičan istorijski i politički kontekst koji se umnogome razlikuje od zapadnoevropskog i američkog. Za razliku od drugog talasa feminizma na Zapadu, novi jugoslovenski feminizam nije bio u direktnom sukobu sa državom, već je „u isto vreme sarađivao sa državom i kritikovao je”.[1] Feministkinje su bile nezadovoljne zbog ograničenog dometa emancipatorskih nastojanja zvanične jugoslovenske socijalističke politike koja je posle Drugog svetskog rata obećala ženama jednaka prava i mogućnosti. Zagovornici socijalističke ideologije smatrali su da će žensko pitanje biti rešeno u okviru klasne borbe, ali se ubrzo pokazalo da patrijarhalne strukture moći nisu bile suštinski preispitane i napuštene. Pošto su mnoge feministkinje bile levičarke ili su delovale u okvirima institucija koje su bile pod kontrolom države, te pošto je država, makar i deklarativno, garantovala ženama osnovna prava, autorka vidi novi jugoslovenski feminizam kao snagu koja je kritikovala vlast, ali nije nužno bila disidentska jer su feministkinje pokazale spremnost da uđu u dijalog sa državom.[2]

Svest da klasno pitanje neće rešiti probleme i pitanja koji se odnose na položaj žena prvo se javila u akademskim krugovima. Feministkinje su intenzivno proučavale zapadnu feminističku teoriju, stvarale su novi pojmovni jezik da bi izrazile svoje ideje, a u časopisima objavljivale prevode feminističke teorije kao i sopstvene radove. Na taj način su beležile i širile nova znanja. Pored toga, javila se i potreba za pisanjem sopstvene istorije feminističkog pokreta. Nova razmišljanja o feminizmu odrazila su se i na umetničke prakse, što Žofija Loran ilustruje analizama književnih dela (Dubravka Ugrešić, Slavenka Drakulić) i umetničkih performansa (Marina Abramović, Sanja Iveković).

U četvrtom poglavlju, autorka analizira četiri popularna medija: dve emisije Radio televizije Srbije (Ona i Ženski rod, muški rod, koje autorka posmatra kao jedan projekat) i dva časopisa (Bazar i Start). Na primeru časopisa, autorka pokazuje kako se konzumerizam i tržišna ekonomija razvijaju u Jugoslaviji, pošto su časopisi, u borbi za što širu čitalačku publiku, objavljivali stereotipne i privlačne sadržaje koji su se lako prodavali. Takvi sadržaji su reprodukovali patrijarhalne predstave o ženi kao domaćici ili su, kao što je to bio slučaj sa Startom, objavljivali pornografske sadržaje. Pa ipak, uprkos svemu tome, u ta dva časopisa nalazimo tekstove koji su bili feministički orijentisani i koje su napisale feministkinje poput Žarane Papić (koja je sarađivala sa Startom) ili Nede Todorović (koja je u jednom periodu uređivala Bazar). Ovi primeri ukazuju na jedan paradoks feminističkog delovanja: navedeni časopisi bili su logičan predmet feminističke kritike, ali su ih istovremeno neke feministkinje koristile u sopstvene svrhe jer su imali potencijal da dopru do šire publike, odnosno, bili su uticajniji od akademskih časopisa.

Žofija Loran smatra da novi feministički pokret kulminira tek krajem osamdesetih, te kao najvažniji politički čin pokreta navodi osnivanje SOS telefona žene i decu žrtve nasilja, prvo u Zagrebu (1988), a potom u Ljubljani (1989) i Beogradu (1990). U tom periodu govori se o nasilju nad ženama, ženskom zdravlju, abortusu i drugim temama koje su dugo bile tabuizirane u društvu. Ovaj zaokret ka aktivizmu ujedno predstavlja kraj faze koju Žofija Loran naziva novim jugoslovenskim feminizmom.

Kada je reč o izvorima, Žofija Loran se služila časopisima, knjigama, novinskim člancima itd., koji su bili objavljivani sedamdesetih i osamdesetih, ali i manje poznatom arhivskom građom, najvećim delom sačuvanom u Studentskom kulturnom centru, kao i intervjuima sa učesnicama ženskih pokreta, čiji su delovi postavljeni na početak svakog poglavlja i najavljuju ideje koje će se u tom poglavlju razmatrati. Autorka suvereno vlada feminističkom teorijom, pa otuda ne čudi što su teorijski pojmovi jasno definisani, poduprti uvidima i zaključcima istaknutih teoretičarki. Baš zato treba istaći da je knjiga napisana pristupačnim i razumljivim jezikom, to jest, da se autorka ne koristi suvoparnim i komplikovanim jezikom na kakav povremeno nailazimo u teorijskim tekstovima.

Svako ko piše istoriju feminističkog pokreta i feminističkih ideja neminovno se suočava sa brojnim izazovima. Zbog toga, pored očiglednih kvaliteta studije Žofije Loran, treba skrenuti pažnju i na neke nedostatke. Reč je o povremenim materijalnim greškama, najočiglednijim u pogrešnom pisanju imena osoba i naslova knjiga (recimo, prezime Dojčinović-Nešić napisano je Dojćinović-Nesić, kafana „Manjež“ kao „Marjež“, knjiga Antropologija žene kao Antropologija žena), kao i u nekim gramatičkim i pravopisnim omaškama (u tom slučaju treba se zapitati kako je izgledala priprema rukopisa, odnosno, šta (ni)je uradila izdavačka kuća). Pošto knjiga Žofije Loran opisuje jugoslovensku feminističku istoriju izvan granica tog jezičkog područja i teži da omogući široj akademskoj zajednici da se upozna sa jugoslovenskom feminističkom tradicijom, bila bi šteta da se pomenute greške ne revidiraju u nekim budućim izdanjima.

Istorija bilo kog (feminističkog) pokreta nikada nije jednodimenzionalna i jednostavna. Knjiga Feministički izazov socijalističkoj Jugoslaviji istražuje važan istorijski narativ, ali mnoga pitanja ostavlja otvorena. Drugim rečima, gotovo svaka tema koje se autorka dotakla, a obuhvatila je zaista širok spektar tema, može se još podrobnije istražiti i promisliti. To nipošto ne predstavlja nedostatak ove knjige. Naprotiv, postavljanje važnih pitanja može da podstakne buduće generacije, kako unutar tako i izvan prostora bivše Jugoslavije, da pišu o jugoslovenskom feminizmu i učine ga vidljivijim u široj feminističkoj istoriji.