Jasmina Lukić je profesorka na Odseku za rodne studije Centralnoevropskog univerziteta u Budimpešti. Bavi se književnošću, posebno južnoslovenskim književnostima, i feminističkom teorijom i kritikom. Njene publikacije uključuju monografije Metaproza: čitanje žanra, i Drugo lice, prilozi čitanju novijeg srpskog pesništva. Sa Džoanom Regulskom (Joanna Regulska) i Darijom Zavrišek (Darja Zavrišek) uredila je zbornik Women and Citizenship in Central and Eastern Europe ( Žene i građansko pravo u Centralnoj i Istočnoj Evropi). Zbornik From Transnational to Translational: Literature, Gender, Translation (Od transnacionalnog to prevodnog: književnost, rod i prevođenje) u pripremi je za štampu u izdavačkoj kući CEU Press.

Bili ste među osnivačicama Centra za ženske studije u Beogradu. Prvi jednosemestralni kurs počeo je simbolično 8. marta 1992. U okviru izdavačke delatnosti Centra pokrenut je feministički (akademski) časopis Ženske studije u kom ste bili glavna urednica između 1995. i 2000. godine. Kako je i zašto nastao časopis Ženske studije ? Zašto se redakcija odlučila za takav naziv časopisa?

Osnivanje Centra za ženske studije u Beogradu bilo je za mene jedan od najvažnijih događaja početkom devedesetih godina, nasuprot ratovima koji su već uveliko vođeni, prvo u Hrvatskoj a potom u Bosni. Krajem sedamdesetih i tokom osamdesetih godina bavila sam se profesionalno književnom kritikom i uglavnom pisala o savremenoj poeziji i prozi. A tokom osamdesetih godina živela sam paralelno u Zagrebu i Beogradu, i pokušavala da delujem u obe sredine. No, rad u takozvanom „glavnom toku“ književnosti bivao je sve naporniji zbog rastućeg nacionalizma na obe strane. Zato je osnivanje Ženskih studija za mene lično bila neobično važna inicijativa: to je bio prostor alternative koji mi je bio neophodan. Ja nisam bila među predavačicama na prvom jednosemestralnom kursu, ali sam bila među slušateljkama, i pridružila se grupi koja se, nakon velikog uspeha tog prvog semestra, okupila sa željom da osnuje Centar. U toj grupi bilo je mnogo izuzetnih žena. Bile su tu veteranke feminističkog pokreta u Jugoslaviji poput Sonje Drljević, koja je bila pokretačka snaga celog projekta, Žarane Papić koja je u Centar donela svoje veliko teorijsko znanje i predavačko iskustvo, Lepe Mlađenović, koja je povezivala veliko teorijsko znanje i dugogodišnji feministički aktivizam. Bile su tu još i Daša Duhaček, koja će godinama uspešno voditi Centar, Marina Blagojević, Neda Božinović, Biljana Dojčinović, Zorica Mršević, Slavica Stojanović i Jasmina Tešanović. Centru se ubrzo pridružila i Branka Arsić, a potom i brojne druge saradnice. Bilo je to vreme velikog entuzijazma, kada su u Beogradu osnivane mnoge ženske grupe; za sve nas koje smo se okupile oko Centra to je bio projekat osnovan nasuprot vladajućem nacionalizmu i ratnoj državnoj propagandi. Sve smo mi verovale kako je i inače bilo neophodno da se akademski prostor otvori prema ženskim studijama, i sve bismo na tome radile i u nekim drugim okolnostima. Ali u uslovima destruktivne ratne, nacionalističke politike režima Slobodana Miloševića, osnivanje Centra bilo je i deo šireg suprotstavljanja toj politici. Slična je bila i situacija u Zagrebu, gde je Centar za ženske studije osnovan 1995. godine, i za mene je bila privilegija da budem deo i tog Centra. Tako su Centri za ženske studije postali moja uporišta u Beogradu i Zagrebu u pokušaju da i devedesetih godina, ratu uprkos, živim u dva grada. Važno je reći da su feministkinje na prostoru nekadašnje Jugoslavije sve vreme ostale u kontaktu, i da su njihova antiratna i antinacionalistička politika i delovanje bili izuzetno važan, formativni deo civilne scene.

U tom smislu valja razumeti i projekat pokretanja časopisa Ženske studije. Naziv časopisa, kao i ime Centra, bili su deo iste feminističke politike, koja je po našem uverenju već po sebi bila subverzivna u devedesetim godinama, obeleženim intenzivnom repatrijarhalizacijom društva koja se odvijala pred našim očima kao deo stvaranja nacionalističke i ratne klime u društvu. Tim se problemom tada posebno bavila Žarana Papić. Naravno, od samog početka naglašavale smo kako feminizam/feminizmi i feminističko bavljenje ženskim iskustvom nisu samo „ženska stvar“, već da se nužno tiču svih članova jednog društva.

Centar za ženske studije razvijao se naporedo sa razvojem rodnih studija kao „interdisciplinarne discipline“, uvodeći nove teorijske pristupe i nove teme istraživanja, ali je i dalje zadržao svoje izvorno ime kao svedočanstvo o svojoj istoriji i svojoj utemeljenosti u feminističkoj teoriji, što je meni privatno vrlo drago. Naziv časopisa je u međuvremenu promenjen u Genero sa očiglednom namerom da se već u imenu poveže sa pojmom roda. Ali, koliko vidim, svrha časopisa je ostala ista, a to je promocija feminističkih i rodnih teorija u najširem smislu reči, i legitimizacija domaće produkcije znanja u tim oblastima. To je izuzetno važno jer je časopisna produkcija važan deo kontinuiranog postojanja i razvoja jednog akademskog područja, posebno kada je reč o disciplini poput rodnih studija.

Ovde treba dati jedno važno objašnjenje za one koji ne prate ovu oblast. Počele smo razgovorom o ženskim studijama, a došle smo do rodnih studija. Na dalje, mogli bismo da govorimo i o studijima maskuliniteta, o studijima seksualnosti, i naravno, o queer studijama kao posebnoj disciplini, pri čemu smo se već uveliko udaljili od izvornih ženskih studija. Pitanje imenovanja postalo je u međuvremenu vrlo kompleksno. Mnoge katedre u svetu su se osamdesetih godina preimenovale od ženskih studija u rodne studije; mnoge su osnovane kao rodne studije, da bi se kasnije preimenovale u studije roda i seksualnosti. Katedra na kojoj ja radim na Centralnoevropskom univerzitetu od osnivanja 1994. godine ima pojam roda u svom imenu i to ostaje njena bitna odrednica: to je prvo bio Program za rod i kulturu, a od 2000. postaje Odsek za rodne studije. Nema sumnje da postoje razlike u pristupu i teorijskim opredeljenjima među pojedinim katedrama koje se ogledaju i u politici imenovanja, ali ovde nije o tome reč. Stoga ću ja ovde koristiti odrednicu „rodne studije“ kao široko shvaćen pojam koji pokriva obuhvatno područje istraživanja ženskih studija kao i studija roda i seksualnosti.

I Centar za ženske studije i časopis Ženske studije osnovani su u vreme raspada SFRJ i oružanih sukoba na prostoru Jugoslavije. Kako ste se kao predavačice, urednice/autorke, feministkinje pozicionirale spram tih događaja?

Već sam rekla da je Centar bio deo antiratnog pokreta, što je početkom devedesetih godina značilo i da je blisko povezan sa drugim ženskim i aktivističkim grupama na civilnoj sceni. Moram ipak da naglasim da su u antiratnom pokretu neke druge grupe poput Žena u crnom bile daleko istaknutije, ali je podjednako važno razumeti da tu uloge nisu bile čvrsto podeljene. Većina žena na feminističkoj sceni bila je vezana uz neku grupu, ali je istovremeno sarađivala i sa drugim grupama, javni događaji su često pripremani zajednički, bilo je važno reagovati i uporno, stalno iznova, suprotstavljati se ratu i nasilju. Devedesete su bile važne godine za razvoj feminističkog pokreta i u Srbiji i na prostorima čitave bivše Jugoslavije. Iako je Jugoslavija bila jedina socijalistička zemlja koja je bila otvorena prema drugom talasu feminizma još od sredine sedamdesetih godina, i imala čitavu jednu generaciju istaknutih feminističkih intelektualki, teško se može govoriti o pokretu, jer je feminizam ostajao u relativno uskom krugu. Tek sa društvenom krizom sa kraja osamdesetih i ratovima iz devedesetih godina postaje očigledno da su žene posebno ugrožene i da moraju da nađu odgovor na to. Feminizam je bio logičan odgovor, pa se početkom devedesetih godina osnivaju brojne ženske grupe koje pokrivaju čitav niz aktivnosti, od SOS telefona preko Ženskog centra i Centra za devojčice do Ženskih studija i, nešto kasnije, Ženske mreže. Za nekoga ko želi da razume tu istoriju važno je pogledati tekst Lepe Mlađenović, „Počeci feminizma – Ženski pokret u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani“, koji se može naći na internetu. To je istovremeno i vrlo značajan tekst u borbi protiv zaboravljanja, koje, recimo, u ovom trenutku, sprovode institucije vlade Srbije kada o svojim inicijativama poput osnivanja SOS telefona govore potpuno zanemarujući/brišući istoriju i iskustva ženskog pokreta.

Kada je reč o Ženskim studijama želim da naglasim da smo mi verovale da je i obrazovna aktivnost deo aktivizma, što inače i danas mislim. Predavati feminističku teoriju i afirmisati feminističku epistemologiju koja podriva „sigurno“ znanje i dovodi u pitanje akademske autoritete u jednoj zemlji i jednom vremenu opsednutim nacionalnim vrednostima, ratnim ciljevima i kontrolom javne sfere svakako je za nas imalo takvo značenje. Na našim predavanjima polaznice su imale mogućnost da kritički promišljaju ono što su im mediji, ali i jedan značajan deo tradicionalne akademije, nudili kao neupitnu istinu o pitanjima identiteta, nacije, istorije, rodnih režima i aktuelne politike. Dobijale su mogućnost da dovedu u pitanje autoritet onoga ko je „u posedu znanja“, odnosno u „posedu istine“ i teorijske alatke da promišljaju posebnosti sopstvenog iskustva. A dobijale su i sasvim konkretna znanja iz područja ženskih studija, koja su inače na univerzitetu bila dostupna samo u okviru predmeta profesorki poput Anđelke Milić, Žarane Papić ili Marine Blagojević.

Diplomirali ste i doktorirali opštu književnost u Beogradu, potom predavali književnost iz ugla feminističke teorije i kritike u Centru za ženske studije, te birali kako prevode teorijskih i kritičkih tekstova tako i domaće autorske tekstove o književnosti za objavljivanje u Ženskim studijama. Da li biste mogli da nam kažete kako su znanja iz ženskih/rodnih studija uticala na vaše čitanje i tumačenje književnosti?

Meni lično zaokret ka feminističkoj književnoj kritici doslovno je promenio odnos prema književnosti i prema poslu kojim se bavim. Sa feminizmom sam se prvi put srela na magistarskim studijama u Otavi krajem sedamdesetih godina, kada sam čitala neke rane analize socijalnog položaja žena u Severnoj Americi. Sa arogancijom nekoga ko je dolazio iz jugoslovenskog „mekog“ socijalizma koji je tada bio u usponu, činilo mi se da to sa nama nema mnogo veze. Problem potiskivanja žena iz sfere rada nije bio karakterističan za Jugoslaviju, kao ni problem manjih plata za žene nego za muškarce (tako nešto zapravo je bilo nezamislivo). Osim toga, ja sam u to vreme bila zagrižena zagovornica formalnih pristupa u književnosti, pa mi rana ginokritika, koja mi je u Kanadi tada bila dostupna, nije bila toliko zanimljiva. Odupirala sam se pomoću istih onih argumenata koje će mi kasnije, ranih devedesetih godina, na časovima feminističke književne kritike na Centralnoevropskom fakultetu, iznositi studentkinje iz tranzicijskih zemalja – da je ginokritika preterano ideologizovana.

Feminističkom književnom kritikom počela sam da se bavim u osamdesetim godinama, kada sam u Zagrebu bivala u prilici da se više družim sa feministički orijentisanim autorkama i da čitam novu rodno osvešćenu proznu produkciju. Pre toga sam se uglavnom bavila savremenom poezijom, a formalističke postulate o autonomiji književnosti i inače je mnogo lakše zadržati kada se bavite poezijom a ne prozom. Ali sredinom osamdesetih godina pojavio se čitav niz novih knjiga za koje mi je bilo jasno da ih ne mogu adekvatno protumačiti pojmovima koji su mi do tada stajali na raspolaganju. To su bile knjige koje su tražile feminističko čitanje. Recimo, ako isključite rodnu perspektivu, teško ćete objasniti posebnu vrednost proze Milice Mićić Dimovske unutar korpusa takozvane „stvarnosne proze“ koja je dominirala u sedamdesetim godinama ili značaj autobiografskog diskursa Irene Vrkljan u romanima „Svila, škare“ i „Marina ili O Autobiografiji“. Bez feminističke perspektive nisam mogla da razumem složenost buntovnih romana Biljane Jovanović, niti da ocenim važnost rane proze Dubravke Ugrešić. Ta mi je vizura bila potrebna i za čitanje poezije Radmile Lazić. Iz današnje perspektive, kada pokušavam sa odmakom da procenim sedamdesete i osamdesete godine, uverena sam kako je upravo književnost koja je stilski i tematski prizivala rodno osvešćenu kritiku bila među književno najrelevantnijim delovima tadašnje produkcije. Ali ta se slika u osamdesetim teško mogla jasno videti. Videli su je urednici-vizionari poput Nenada Popovića u Zagrebu, koji je u tadašnjem Grafičkom zavodu Hrvatske objavljivao najznačajnije hrvatske spisateljice i tako doprineo oblikovanju „ženskog talasa“ u hrvatskoj prozi osamdesetih godina.

Gledano iz šire perspektive, sedamdesete i osamdesete godine su bile neobično važne za feminističku književnu kritiku, koja se u tim godinama oblikuje kao poddisciplina unutar šireg područja studija književnosti. U sedamdesetim godinama ona je podeljena između dve tradicije, francuske, utemeljene u dekonstrukciji i lakanovskoj psihoanalizi, i anglo-američke, koja pokušava preko ginokritike da ustanovi teorijsku osnovu za svoju disciplinizaciju. To je istovremeno bio i period u kojem je formativna uloga književne kritike u oblikovanju feminističke teorije bila posebno vidljiva. Nakon toga, ona se otvara prema drugim pristupima, pre svega prema postkolonijalnim teorijama i teorijama globalizacije, a u novije vreme posebno i prema teorijama afekta. Ovo je, naravno, jedna vrlo redukovana slika, ali želim njome da naglasim kako feministička književna kritika ostaje jedna otvorena i u dobrom smislu reči eklektična disciplina koja deluje unutar jednog šireg, interdisciplinarnog područja ženskih studija/rodnih studija, povezujući različite pristupe i nudeći tumačenja književnih i drugih kulturnih tekstova koja nisu nužno usko vezana uz studije književnosti. Feministička književna kritika ima nužno i svoju političku dimenziju u istom onom smislu u kojem tu dimenziju moraju imati i drugi vidovi bavljenja feminizmom i feminističkom teorijom. Bez obzira na konkretan metod analize, ona se kritički bavi prirodom rodnih identiteta i rodnih režima, i njihovim konsekvencama. Takva analiza može se odnositi na tekstove utemeljene na prepoznatljivom iskustvu, isto kao i na moguće svetove naučne fantastike. Indikativno je da spekulativna proza predstavlja jedno od posebno značajnih područja rodno osvešćene literature, jer omogućuje kritičko promišljanje alternativa postojećim rodnim režimima. Istovremeno, preko književnih tekstova možemo bolje razumevati i objašnjavati represivno delovanje ustanovljenih odnosa, bilo u sadašnjem ili u prošlim vremenima, i to ne samo preko rodne perspektive, već posmatrajući kategoriju roda u odnosu sa drugim identitetskim kategorijama i drugim režimima socijalne opresije, poput rase, klase, etniciteta, ali i obrazovanja, starosti, i tako dalje. U tom smislu, želim da naglasim važnost intersekcionalnog pristupa za studije književnosti. Sa druge strane, unutar jednog interdisciplinarnog okvira ne može se zanemariti ni veza koju valja uspostaviti između transnacionalnog feminizma i transnacionalne feminističke kritike.

Sve su ovo velike teme, koje upućuju na to koliko je široko područje u kojem se kreće feministička kritika, i istovremeno pokazuju kako je teško zanemariti ovu perspektivu, posebno u čitanju savremenih tekstova, koji često „traže“ da se u tumačenje uvedu pojmovi kojima operiše feministička teorija. Književni tekstovi su po pravilu „brži“ od svojih tumača; nije reč samo o jednostavnoj logici da književni tekstovi prethode kritičkom čitanju, već i o tome da književnost – kao i drugi vidovi umetničkih praksi – na svoj kompleksni način prepoznaje i artikuliše socijalne promene za koje teorija vrlo često tek kasnije uspeva da ponudi tumačenja. Književna produkcija druge polovine dvadesetog veka jasno nam pokazuje da je rodna svest postala jedno od bitnih obeležja sveta u kome živimo, kao što nam književna produkcija sa početka dvadeset i prvog veka pokazuje kako pojam čoveka u svetu kakav smo stvorili svojim destruktivnim ponašanjem zahteva ponovno promišljanje koje ne može da isključi rodnu perspektivu.

Najkraće rečeno, pojam roda jedna je od onih kategorija koje trajno menjaju teorijsku perspektivu, u književnosti kao i u drugim oblastima istraživanja. Kao što nakon Frojda morate o seksualnosti misliti drugačije nego što je to bio slučaj pre njega, ili što nakon Fukoa morate drugačije razmišljati o moći, tako i uvođenje pojma roda trajno menja način na koji mislimo o odnosima među ljudima, i u literaturi a ne samo u društvenoj stvarnosti. Naravno, to ne znači da se svi moraju baviti psihoanalizom, da svi moraju biti sledbenici Fukoa, niti da se svi moraju baviti feminističkom kritikom. Ali svako ko pretenduje na to da razume savremenu teoriju, mora biti svestan značenja pojma roda i dalekosežnosti implikacija njegove teorijske primene.

U poslednjih desetak godina, konzervativna revolucija i populizam, kako u Americi tako i u Evropi, doveli su u pitanje temeljne vrednosti univerziteta: ideju demokratije, akademske slobode i socijalne pravde. Dobar primer predstavlja nedavni i još uvek aktuelni napad mađarskog premijera Viktora Orbana (Viktor Orbán) na Centralnoevropski univerzitet u Budimpešti. Da li možete da nam kažete nešto više o tome iz perspektive redovne profesorke tog fakulteta, ali i feministkinje?

Centralnoevropski univerzitet osnovan je 1991. kao regionalni univerzitet, koji se u međuvremenu razvio u globalno orijentisanu akademsku instituciju koja promoviše akademske slobode i ideje otvorenog društva. Napad na CEU vidim kao deo šireg projekta neliberalne demokratije da stavi pod kontrolu univerzitet kao ishodište kritičkog mišljenja. Tako je nedavno u Mađarskoj oduzeta akreditacija rodnim studijama kao disciplini, čime su zapravo ukinuti svi postojeći programi rodnih studija na univerzitetima. Još sredinom avgusta ove godine vlada je pokrenula neku vrstu konsultacija o statusu rodnih studija na mađarskim univerzitetima sa očiglednom namerom da dovede u pitanje akreditaciju postojećih programa iz tog područja. Iako su negativne reakcije na tu inicijativu bile brojne, u oktobru ove godine objavljena je lista područja u kojima se mogu sticati akademska zvanja u Mađarskoj u 2019/20. godini, i na toj listi više nema rodnih studija. Ova odluka pogodila je dva univerziteta: ELTE, koji je jedan od najvećih i najuglednijih mađarskih univerziteta, koji je zapravo prošle godine prvi put upisao generaciju magistranata iz oblasti rodnih studija, i CEU, koji je imao svoje dvogodišnje programe akreditovane i u Mađarskoj, i u SAD-u. Za ELTE univerzitet ova uredba znači ukidanje rodnih studija. Za CEU situacija je bitno drugačija, budući da svi naši programi imaju i američku akreditaciju, Odsek za rodne studije će i dalje nastaviti da predaje sve svoje programe. Mogu stoga da pozovem sve zainteresovane studentkinje i studente da se jave na CEU, jer mi upravo primamo prijave za 2019/20. godinu.

Ukidanja akreditacije programima studija roda na državnim fakultetima predstavnik vlade Viktora Orbana objasnio je time da ne postoji potreba za takvim studijama na tržištu rada, te da novac poreskih obveznika treba usmeriti na isplativije programe, ali i dodatnim argumentom da rodne studije nisu „ozbiljna akademska disciplina“. Pošto predajete upravo na Odseku za rodne studije, kako vidite ovaj napad na rodnu ravnopravnost, ali i učinke ženskog i feminističkog pokreta uopšte?

Ono što se sada dešava sa rodnim studijama u Mađarskoj jeste ekstremna situacija, ali i do krajnjih konsekvenci doveden primer jednog šireg napada na rodne studije, opet govoreći u vrlo obuhvatnom značenju tog pojma. Ti se napadi već neko vreme odvijaju u javnim sferama različitih zemalja kroz napade na takozvanu „rodnu ideologiju“, koji dolaze uglavnom iz konzervativnih i populističkih krugova. Sam izraz „rodna ideologija“ nema nikakvo ozbiljnije utemeljenje i njegova je upotreba uglavnom povezana sa iskrivljavanjem i otvorenim potcenjivanjem proizvodnje znanja koja polazi od pojma roda kao jednog od osnovnih kritičkih koncepata. Izraz se pojavio u Latinskoj Americi, da bi se vrlo brzo proširio po Evropi, podržan populističkim medijima. Pri tom je očigledno da se u post-socijalističkim zemljama dodatno manipuliše povezivanjem roda i ideologije kako bi se implicitno mobilizovala militantna anti-socijalistička propaganda iz ranih devedesetih godina i povezala sa pojmom roda kao ozbiljnom društvenom pretnjom. A po reakcijama u javnosti izgleda da je ta strategija vrlo uspešna, jer se ljudi u ime odbrane od „rodne ideologije“ mobilizuju protiv Istanbulske konvencije ili protiv ženskih reproduktivnih prava.

Posebno, međutim, zabrinjava što ta vrsta potpuno neutemeljene i krivo postavljane kritike u poslednje vreme ne ostaje samo u domenu političkih i medijskih diskursa, gde je više nego očigledno da diskreditovanje pojma roda služi obnavljanju patrijarhalnih modela socijalnih odnosa i socijalnoj kontroli ženskih tela i ženskog rada. Kao što pokazuje i primer oduzimanja akreditacije rodnim studijama u Mađarskoj, takva kritika pokušava da zadobije i nekakav legitimitet, što nije ni jednostavna ni zanemariva pojava. Neverovatno je da se danas, posle pola veka tokom kojih je područje znanja koje ovde široko imenujemo kao rodne studije prošlo sve faze akademske disciplinizacije, proizvelo neke od najznačajnijih teorijskih dosega u zadnjih pola stoleća kao i čitave biblioteke knjiga koje su transformisale način mišljenja u humanistici i društvenim naukama, javljaju oni koji misle da se sve to može dovesti u pitanje manje ili više organizovanom negativnom medijskom kampanjom i jednom problematičnom floskulom.

Pa ipak, negativni efekti te kampanje su jasno vidljivi. Reč je o pojavi koja nije bezazlena i kojoj se valja suprotstaviti, jer su napadi na rodne studije zapravo napadi na osnovne akademske slobode koje danas treba da brani čitava akademska zajednica. Istovremeno, važno je razumeti da svaki napad na ženska prava uvek znači i napad na prava svih drugih manjina, a pre svega na prava LGBT populacije. Rekla bih da se, kada je reč o rodnim studijama i o proizvodnji rodno osvešćenog znanja, nalazimo u jednom neobičnom, a istovremeno izuzetno važnom trenutku velikih oprečnosti koje valja osvestiti. Ženski pokreti su aktivni i neprestano jačaju, ženska samosvest i samosvest manjinskih grupa izuzetno su jake, i čini se da je prethodnih pola stoleća u tom pogledu proizvelo dubinske promene u društvima u kojima živimo. Mnoge predrasude koje su još u pedesetim i šezdesetim godinama bile normalizovane do te mere da su ostajale neprimećene, posebno kada je reč o diskriminaciji prema ženama i manjinama, o rasizmu ili o seksualnom nasilju, danas su jednostavno neprihvatljive. Ali istovremeno vidimo i da u mnogim društvima paralelno sa tim raste talas retradicionalizacije, i da se mnoga od tih stečenih prava dovode u pitanje. Uloga samih žena u tim procesima posebna je tema koju ovde neću otvarati. Ali želim da kažem da smo mi, žene na prostorima nekadašnje Jugoslavije, već imale to iskustvo da se osvojena prava mogu lako izgubiti; recimo, pravo na istu platu za isti rad. Upravo zato moramo biti svesne da se pozitivni učinci feminizma neće održati ako se ne budemo uvek iznova borile i borili za njih. Žene ne mogu sebi da dozvole da stalno počinju svoju istoriju iz početka.

Završila bih jednim književnim primerom. U dokumentarnom filmu The Poetess (2017) saudijska pesnikinja Hisa Hilal (Hissa Hilal) govori o svom učešću u izuzetno popularnom takmičenju „Pesnik miliona“ u Abu Dabiju, gde je bila prva žena koja se plasirala u finale i završila na trećem mestu. Reč je o televizijskom programu u kojem savremeni pesnici govore svoju poeziju, a ocenjuje ih profesionalni žiri i žiri gledalaca. Program je izuzetno popularan, prati ga 75 miliona gledalaca, što bi već po sebi bilo dovoljno da o njemu razgovaramo. No to je program zatvoren za žene, pa Hisa Hilal, novinarka i pesnikinja koja nastupa u hidžabu kao „glas iza vela“, kako o njoj govore u najavi filma, očigledno podriva vrlo stroge diskriminatorne rodne odnose. O filmu bih ovde mogla nadugo, ali ću reći samo dve stvari umesto zaključka. Jedno je da pobeda Hise Hilal nije tek jednostavni happy end; ona je ostala treća jer su joj najviše ocene dale sudije, ali ne i gledaoci, a kako sama kaže, od početka je znala da ženi neće dati da „ponese zastavu“, što je pravo pobednika. Dok su svi drugi slavili u toplom bratstvu, ona je takmičenje napustila tiho, praćena tek jednom ženom, rođakom ili prijateljicom, nisam sigurna. Njen cilj da nešto promeni vrlo je daleko, i do tamo ima mnogo faza i mnogo pobeda i poraza. Ali snagu da krene tim putem Hisa Hilal jednim delom crpi i iz rodnog sećanja, na primer, na to da su beduinske žene iz njene porodice pre nekoliko generacija imale neke slobode koje su danas zaboravljene. Svoju pobedu u takmičenju „Pesnik miliona“ Hisa Hilal je osvojila govoreći svoju poeziju u žanru beduinske poezije. Ako mislite da sve to nema mnogo veze sa nama, jer su naše žene emancipovane, promislite ponovo. I plastična operacija može biti veo, a istaknuti položaj u vladi praćen prihvatanjem muškog modela moći teško može biti prava emancipacija. O tome nešto više iz naše balkanske i postjugoslovenske perspektive možete da pročitate u Tri zime Tene Štivičić.