Interpretativni okviri: pacifizam, ženski pokret i feministička književna kritika

U fokusu ovog rada jeste analiza tekstualne politike feminističkog časopisa ProFemina, koji je izlazio u Beogradu u periodu od 1994. do 2011. godine, s jedne strane, i romana Ravnoteža, s druge. Svetlana Slapšak, autorka romana Ravnoteža, bila je glavna urednica časopisa ProFemina. Radnja romana odvija se u periodu između 1993. i 1995. godine, dok je epilog smešten u 2006. godinu, sa ciljem da, odgovarajući na čitalačku znatiželju „šta je bilo posle“, ukaže na kontinuitet između ratnog i posleratnog srpskog društva. Roman je osvojio Vitalovu nagradu i ušao u uži izbor za NIN-ovu nagradu. Imajući u vidu da je roman objavljen dve decenije kasnije u odnosu na period u kojem je ProFemina objavljivana, kao i da fikcionalni tekst ima imanentnu dinamiku koja se ne može svesti na puko odražavanje stvarnosti, moj cilj u ovom radu nije da ocenim stepen verodostojnosti ženskog iskustva koje i jedan i drugi tekst tematizuju, već da razmotrim strategije legitimacije tog iskustva.

Ravnoteža govori o grupi žena u Beogradu i njihovoj borbi da prežive u uslovima socijalne katastrofe koja je nastupila s raspadom Jugoslavije. Iako je komparativno čitanje časopisa i romana fokusirano upravo na ratne godine, jasna vremenska omeđenost ne umanjuje složenost interpretativnog konteksta. To je jedan od razloga zašto pri razrešavanju brojnih interepretativnih izazova u obzir uzimam i deo naučno-popularnog opusa Svetlane Slapšak, zbirke eseja Antička miturgija, Ženske ikone 20. veka, Kupusara.

U analizi, časopis ProFemina posmatram prevashodno kao deo antiratne kontrajavnosti i feminističke kontrajavnosti[1] u nastajanju. Pojam kontrajavnosti uvela je Nensi Frejzer (Nancy Fraser)[2] kako bi pokazala da određeni društveni konsenzusi ne nastaju sami od sebe ili isključivo voljom najmoćnije društvene grupe, već, između ostalog, mirnim i nenasilnim suprotstavljanjem grupa. U našem društvu vladajući diskurs o ratovima iz devedesetih ne samo da ignoriše već u potpunosti negira mirovnu kontrajavnost, u čijim se okvirima izdvojila i feministička kontrajavnost. Stoga se lako stiče dojam da su se sa ratnom politikom države Srbije svi slagali, bilo otvoreno, bilo prećutno.

Brojne antiratne publikacije, među kojima ističem Republiku, u kojoj su prvobitno objavljeni tekstovi iz Srpske strane rata (1996, drugo izdanje 2002),[3] knjige u kojoj sociolozi, istoričari, politikolozi, filozofi, novinari analiziraju načine na koji je nacionalizam postao paradigma rada svih društvenih institucija (univerziteta, medija, crkve, kulture), pokazuju da je postojalo snažno jezgro antiratnog otpora. Ove tekstove prenosili su i splitski Feral Tribune, zagrebački Arkzin, podgorički Monitor, tuzlanski Front slobode, sarajevska Slobodna Bosna. Međutim, u ovom radu, fokusiraću se prevashodno na glasila mirovnog pokreta u Srbiji, iako nijednog trenutka ne dovodim u pitanje njegov regionalni i projugoslovenski karakter.

Nebojša Popov, osnivač Instituta za društvenu teoriju i filozofiju u Beogradu i priređivač Srpske strane rata, u uvodnoj reči za ovu knjigu ističe:

Otpor stihiji straha, mržnje i nasilja primetan je i u zbivanjima koja ispituje 27 autora u 30 ogleda sabranih u ovoj knjizi... Rezultat istraživanja takođe pokazuje da je bilo potrebno mnogo snage i vremena da se slome otpori pomenutoj stihiji. A ni kada je ona prevagnula, nisu nestali svi otpori i sva traganja za alternativom. Ova nit traganja za alternativom sili i nasilju ponekad je jedva vidljiva, verovatno zbog impresivnosti dominantne tendencije koja nastoji da zatre svaku nadu da je išta može zaustaviti, a pogotovo obuzdati i prevladati.[4]

Kao što pokazuje podnaslov knjige Srpska strana rata – trauma i katarza u istorijskom pamćenju – uočavanje veze između književnosti i političke imaginacije imalo je važnu ulogu u artikulisanju kako ratnih, tako i mirovnih strategija. Časopis ProFemina, dakle, ni izbliza nije bio usamljen u svojoj mirovnoj misiji, već je predstavljao integralni deo široke antiratne i feminističke kontrajavnosti. Savremeni feministički angažman u Srbiji utemeljen je u tradiciji pacifističkog aktivizma feministkinja, od kojih su mnoge istaknute intelektualke i teoretičarke bile okupljene oko redakcije ProFemine. Taj kontinuitet proističe iz određenih diskurzivno-propagandnih i ekonomskih politika, kao i iz kontinuiteta rodnih politika, u ratnom i posleratnom društvu. Odnosno, kontinuitet proizlazi iz činjenice da su temelji nejednakosti žena u društvu produbljeni i politički arikulisani upravo zahvaljujući nacionalističkoj agresiji iz devedesetih godina, te socijalnoj devastaciji kojom je ona bila praćena – ukidanjem do tada postojećeg nivoa radnih i socijalnih prava žena. Ne mali značaj, naravno, ima i činjenica da su i danas aktivne organizacije koje rade na unapređenju položaja žena – Centar za ženske studije, Incest trauma centar, Autonomni ženski centar, Žene u crnom – osnovane kao deo feminističke i mirovne kontrajavnosti, te da je njihove aktivnosti usmerene na rešavanje problema muškog nasilja prema ženama i nedovoljne političke participacije žena teško razumeti bez razmatranja ratnog konteksta iz devedesetih i tranzicije.[5]

Što se formalnih odlika ProFemine tiče, njena obimnost, spoj akademske teorije i savremene književne produkcije, ali i avangardni dizajn, te otvorenost za mlade autorke i autore, sugerišu težnju za poigravanjem konvencijama akademskog časopisa. S druge strane, forma Ravnoteže pretežno je realistička. Impersonalni pripovedni glas uvodi nas u sudbine glavnih junakinja Milice i Dare i ljudi sa kojima one dele jugoslovensku prošlost ili sa kojima će deliti budućnost u egzilu. Milicu srećemo u trenutku kada se ona rastaje sa suprugom Goranom, koji, uspevši da izbegne mobilizaciju, sa svojim novim partnerom Pjerom, odlazi u Kanadu. Krug Milici najbližih ljudi čine, pre svega, njena majka Ela i prijateljica Dara. Sve tri, zajedno sa Miličinom tetkom, Elinom sestrom Simkom, čiji stan služi kao fizičko i mentalno sklonište za izbeglice iz svih krajeva Jugoslavije i za muškarce koji ne žele da budu odvedeni na ratište, učestvuju u pružanju pomoći izbeglicama, ali i u psihičkoj, intelektualnoj i logističkoj potpori muškarcima koje je nasilni raspad društva i države doveo do sloma. Sedeljke koje Dara i Milica organizuju, na kojima se najčešće diskutuje o jugoslovenskoj prošlosti i mogućnostima otpora novoj političkoj klasi, okupljaju njihove sapatnike, sagovornike i istomišljenike – Dušana, Pericu, Savu, Krebu i Boa, antropologa/balkanologa iz Kanade, koji im se isprva pridružuje iz istraživačke radoznalosti. Vremenska ravan pripovesti je trostruka: pored jugoslovenske prošlosti, koja se tematizuje kroz Miličin odnos sa mužem, potom sa ljubavnikom iz Sarajeva sa kojim stupa u kratku vezu nakon Goranovog odlaska i, konačno, sa bratom od tetke, Simkinim sinom Juretom, te osnovnog pripovednog vremena (period 1993-1995), drugi deo romana smešten je u 2006. godinu, što zaključujemo na osnovu toga što smrt Slobodana Miloševića figurira kao povod za pokušaj uspostavljanja ponovnog kontakta između Milice i Dare. Pored toga što služi kao vremenski orijentir, Miloševićeva smrt je i važan kohezivni faktor na simboličkom planu. Ona simbolizuje smrt jedne ere i jedne političke paradigme. Međutim, Darino pismo kojim se roman završava nedvosmisleno nastoji da ukaže na kontinuitete između savremenog društva i te političke paradigme. Pored realističkog pripovedanja, roman se sastoji i iz dva umetnuta rukopisa. Jedan od njih je roman koji piše Milica, pastiš romana sestara Bronte, dok je drugi roman delo Velikog nacionalnog pisca, parodija književnog dela Dobrice Ćosića, koji Milica prekucava, primorana da na taj način izdržava svoju porodicu. Budući da je Dara jedina Miličina čitateljka i kritičarka, u romanu se konstituišu dve interpretativne zajednice koje čine ideološko-poetičku okosnicu teksta: primarna, ekskluzivno ženska i feministička interpretativna zajednica dve prijateljica i šira, ideološka, koju pored dve prijateljice čine i Bo, Darin partner Dušan, Perica, Sava i Kreba.

Budući da Svetlana Slapšak pretenduje na realistički postupak, motivacija kojom se ovo tekstualno tkivo uvodi u roman nije dovoljno ubedljiva. Roman-pastiš često služi isključivo da potcrta feminističku argumentaciju koju junakinje i junaci iznose u međusobnim dijalozima, a roman Velikog nacionalnog pisca gubi funkciju izvan duhovite parodije Ćosićevog nacionalizma i kvaziromantičnog „narodnjaštva“. Takva esejistička tendencija autorke očituje se i u tome što junaci romana često imaju preduge političko-ideološke ekskurse, koji se ne uklapaju u realistički tip pripovedanja. No, kako je Ravnoteža roman čija je imanentna poetika antinacionalistička i feministička, te čija je autorka svedokinja i aktivna učesnica političkih previranja u periodu u koji je radnja romana smeštena, komparativno čitanje ProFemine i Ravnoteže svakako može da dovede do važnih uvida kada je reč o odnosu nacionalne i feminističke kulture, kanonske i ženske književnosti. Značaj ideja koje autorka romana zagovara usmerava našu pažnju na politiku teksta i proučavanje političkog i idejnog aspekta književnosti. Interpretativni kontekst u koji biramo da pozicioniramo ovaj roman, neophodan da ga ne bismo redukovali na apstraktno antiratno štivo, prirodno odvlači pažnju sa pojedinih literarnih nedostataka ili kvaliteta. Taj kontekst čine mirovni pokreti na teritoriji bivše Jugoslavije, zatim celina akademskog i aktivističkog opusa Svetlane Slapšak, i naposletku različiti pristupi u feminističkoj književnoj kritici.

Diskurzivne strategije otpora

I časopis ProFemina i roman Ravnoteža predstavljaju tekstualnu legitimaciju ženskog iskustva, ženskog u dvostrukom značenju te reči: ovde je zaista reč o ženama kao istorijskim subjektima, ali je i političko opredeljenje tih žena, i urednicâ ProFemine, te glavne urednice Svetlane Slapšak, kao i junakinjâ njenog romana, žensko – dakle, marginalno, drugačije u odnosu na vladajuću nacionalističku ideologiju. Kontekst u kome žive i rade ove čitateljke i spisateljice, a koji je Žarana Papić u svojim antropološkim esejima imenovala kao turbofašizam,[6] odnosno mačistički poredak koji slavi fizičku i seksualnu destrukciju ne-Srba, omogućava Svetlani Slapšak da borbu svojih junakinja okarakteriše kao „žensku stvar“, bez straha od optužbi za rodni esencijalizam. Na takav rodni esencijalizam nailazimo, recimo, u radovima autorki poput Elen Siksu (Hélène Cixous)[7] i Lis Irigaraj (Luce Irigaray), čiji zahtev za ženskim oslobođenjem proizlazi iz mistifikacije ženske seksualnosti i telesnosti.

Antiratna agitacija i antinacionalizam nisu posledica ekonomije darivanja ukorenjene u sposobnosti rađanja i pluralnosti erogenih zona na ženskom telu (kako bi to Elen Siksu u ipak jednom znatno drugačijem kontekstu rekla), već predstavljaju svestan vrednosni i politički izbor suprotstavljen etničkom i biološkom esencijalizmu svojstvenom nacionalističkim diskursu. Međutim, takvom izboru žene su sklonije jer postoji strukturna veza između rodnog i etničkog nasilja. Tu strukturnu sponu možemo označiti kao seksualnu/polnu politiku patrijarhata. Ovaj termin uvela je istaknuta feministička kritičarka Kejt Milet (Kate Millett), definišući ga na sledeći način: „termin politika odnosi se na odnose koje strukturira moć, (društvene prim.prev.) aranžmane u kojima jedna grupa ljudi kontroliše drugu“.[8] Ova strukturna veza u ratnim okolnostima dovedena je do krajnosti: osa potvrđivanja patrijarhalne moći disciplinovanjem, mučenjem i sakaćenjem ženskog tela u ratu se proširuje i na tela neprijatelja i njihovih žena. Rat u Bosni, odnosno sistematska silovanja žena, umnogome su doprineli tome da međunarodna javnost i institucije prepoznaju silovanje u ratu kao osoben oblik ratnog zločina.

U eseju „Women from the XYZ country“, gde akronim XYZ predstavlja spoj dve kovanice koje sažimaju retoriku kojom su se nacionalističke vlasti u novonastalim republikama služile da bi diskreditovale sećanje na zajedničku državu – eX-Yugoslavia i Yugo-Zombi – Svetlana Slapšak piše o načinu na koji su nacionalističke elite revitalizovale i modifikovale mitološko-antropološke formule rata iz epske tradicije balkanskih naroda sa ciljem da se etnička netrpeljivost i srozavanje postojećeg nivoa ženske emancipacije normalizuju.[9]

Silovanje kao ratna strategija, te način na koji političke elite diskurzivno manipulišu silovanjem kao činom u kome se društvena moć muškarca potvrđuje apsolutnim poništavanjem mentalnog, fizičkog i seksualnog integriteta žene, ili pak drugog muškarca koji silovanjem gubi svoj muški identitet, jeste tačka u kojoj postaje evidentno da je restauracija nacionalizama, pored etničke mržnje i krvoprolića, zahtevala i svojevrstan „rat“ protiv feminizma i feministkinja, to jest „rat polova“.

U prilog ovakvom čitanju nasleđa iz 90-ih godina govori i to da je u Sloveniji jedna od prvih mera nove rodne politike bio pokušaj uvođenja zabrane abortusa, što je izazvalo masovan revolt žena i feminističkih organizacija. U Srbiji je antifeministička propaganda, kao i ratna, velikim delom sprovođena pomoću (para)državnih glasila i organizacija. Dnevni list Politika i nedeljnik Duga u prvi plan su isticali narativ o ugroženosti srpskog naroda. Implicitna poruka koja je proizlazila iz orkestriranja antialbanske, antimuslimanske i antihrvatske histerije bila je da žene mogu pomoći navodno umirućoj i ugroženoj naciji tako što će svoje živote posvetiti (odnosno, podrediti) rađanju novih Srba. Otuda je oživljavanje organizacija poput Kola srpskih sestara i drugih grupa čiji je cilj bilo „nacionalno osvešćivanje“ žena bila logična posledica klerikalizacije, nacionalizacije i repatrijarhalizacije svakodnevice.

O diskurzivnim strategijama kojima su se mediji poput Politike i Duge služili u fabrikovanju ideje o „događanju naroda“ detaljno je pisano i u Srpskoj strani rata.[10] Ovako o tome piše Snježana Milivojević:

Opšti pojam kojim bi se moglo definisati učešće Duge u javnoj komunikaciji u čitavom analiziranom periodu jeste sistematska nacionalizacija govora. Pod nacionalizacijom se podrazumeva formulisanje krizne jugoslovenske stvarnosti u terminima i repertoarom nacionalističkog idioma. Kao semantički rezervoar za ovu operaciju služilo je više izvora: populizam („događanje naroda“, glorifikacija vođe, obezvređivanje socijalnih institucija), antikomunizam (debrozovizacija, deboljševizacija) i nacionalizam (mitologizacija nacionalne prošlosti, nacionalna isključivost i ksenofobija)... Predmet ovog ogleda je, dakle, medijski proizvod a ne neposredni događaji koji su mu bili povod: oni su samo spoljni orijentiri u dešavanjima iz kojih je Duga pravila izbor.[11]

Poenta je, dakle, u retoričkoj i medijskoj manipulaciji koja formira okvir za tumačenje događaja. Postupak demistifikacije diskursa primenjuje i Svetlana Slapšak. Njen esej „Women from the XYZ country“ skreće pažnju na okolnosti zbog kojih je diskurs koji je legitimisao ratove bio otvoreno antifeministički i ženomrzački. Najpre je, plasiranjem lažne vesti da Albanci na Kosovu siluju Srbe, tabu silovanja preveden u diskurs nacionalnog suvereniteta. Kada je jednom pitanje telesnog integriteta žena kodirano kao pitanje nacionalne superiornosti i odbrane praktično feudalnog kodeksa časti, rat je izmešten iz sfere konkretne ljudske patnje u sferu kolektivne mitske fantazije i megalomanije.

Feministkinje su to prepoznale, pa je njihov zahtev da se silovanja u ratu tretiraju kao zločin protiv žena kao žena, bez etničkih predznaka, istovremeno predstavljao zahtev za humanizacijom politike nasuprot njenoj sveprisutnoj mitologizaciji. Feministička reaproprijacija diskursa o silovanju provocirala je i subvertirala nacionalističke projekte, jer je pokušala da stane na put manipulisanju simboličkim „silovanjem nacije“, koje je postalo fasada iza koje su se dešavali stvarni zločini prema ženama. Zahtevajući da se pitanje silovanja iz nadležnosti državne vrhuške vrati u nadležnost žena, aktivistkinje ženskog i mirovnog pokreta su pozvale na transnacionalnu solidarnost žena, čime su se otvoreno zamerile nacionalističkim elitama.

Otuda je odgovor na mirovni i ženski aktivizam bila još snažnija državotvorna propaganda u kojoj su nacionalna država i „pravi“, nacionalno osvešćeni „narod“ simbolizovani kao telo koje feminizam ugrožava. Najeksplicitniji primer zloupotrebe diskursa o silovanju i invencije novih antifeminističkih diskursa jeste tekst „Hrvatske feministice siluju Hrvatsku“. Svetlana Slapšak u ProFemini objašnjava kako je cilj pisanja o silovanju kroz „patriotsku“ prizmu zapravo bila strategija trajnog ućutkivanja feminističkih glasova, među kojima su najistaknutije bile Slavenka Drakulić, Dubravka Ugrešić, Rada Iveković, putem stavljanja tabua. Sistemsko ućutkivanje žena, kao važan mehanizam kontrole u patrijarhalnim društvima, savršeno je korespondiralo sa nacionalističkom mitomanijom.

Antropologija ženskog – feminizam kao humanizam

Pored pacifizma i marginalnosti, koji su u kontekstu Miloševićevog režima i ratova 90-ih iz vizure autorske poetike i uredničke politike Svetlane Slapšak shvaćeni kao stvar ličnog izbora i ideološkog opredeljenja, u romanu postoje i slojevi ženskog koji nose dublje mitološke i antropološke konotacije.

Tradicionalne balkanske kulture ostavljale su ženama vlast nad oblastima muškarčevog straha: priroda, magija, smrt, naročito ovo treće. U svim tim kulturama, muško telo, kada umre, pripada ženama, koje ga peru, oblače, oplakuju.[12]

Ova antropološka opservacije Svetlane Slapšak o ženama Balkana može poslužiti kao ključ za tumačenje određenih mesta u romanu. U tom svetlu, Darina izjava: „Oni su sada potpuno u našoj vlasti, čak i oni koji su pobegli.“,[13] ispod optimističnog tona svojstvenog ovoj modernoj partizanki skriva brutalnost života u patrijarhalnom društvu, a posebno u okolnostima koje predstavljaju doslednu manifestaciju njegovih fundamentalnih vrednosti kao što je rat. Žene preuzimaju moć u onim trenucima, bilo da je reč o istorijskom bilo da je reč o privatnom vremenu, koji predstavljaju krizne situacije, odnosno periode egzistencijalne i socijalne neravnoteže.

Upravo zahvaljujući takvom odnosu moći u patrijarhalnim društvima, ženama je poverena uloga posrednika u komunikaciji. Utoliko ne iznenađuje tvrdnja Svetlane Slapšak da, ako bi trebalo izabrati božanstvo feminizma, to bi jedino mogao biti Hermes, jer njegov položaj na Olimpu odgovara položaju žena u patrijarhalnom društvu: on je božanstvo prolaza i prelaza između dve strane – prirode i kulture, života i smrti. Položaj komunikacionog kanala u komunikacionom procesu zapravo je realizovana metafora načina na koji je reprodukcija u patrijarhalnom sistemu normirana – žena je posuda[14] kroz koju se status građanstva prenosi sa oca na sina.

Ovakva konstelacija snaga jemči nevidljivost žena u javnoj sferi kao dijaloškoj areni, te je njihovo učešće u javnosti putem izgovorene i pisane reči izravna pretnja patrijarhatu kao sistemu kontrole nad ženskom seksualnošću i reproduktivnom sposobnošću. Srpski nacionalizam, kao i svaki nacionalizam zasnovan na imaginariju o zajedničkom poreklu pripadnika jedne nacije, unapred računa sa ženskom poslušnošću i nevidljivošću. Ta nevidljivost posredovana je zahvaljujući opsednutosti genetskom čistotom nacije, usled čega reprodukcija i rodni odnosi predstavljaju srž kulture.[15] Stoga propitivanje, širenje, slamanje okvira nacionalne kulture, čemu su posvećene i urednice ProFemine i junakinje romana Ravnoteža, nužno predstavlja feministički čin pošto posredno dovodi u pitanje balans rodnih uloga, odnosno dihotomiju muško/žensko kao dihomotiju kulture i prirode, javnog i privatnog.

U uvodnoj reči za prvi broj ProFemine Svetlana Slapšak ističe da žene nisu imale problem da tokom i posle rata uspostave komunikaciju koja neće biti zasnovana na prećutkivanju zločina nacionalističkih elita i njihovih sledbenika, naprotiv: „ProFemina ima nameru da nevidljivost razbija još jednim efikasnim načinom: komuniciranjem izvan propisanog nacionalnog okvira kulture.“[16]

Zajednica koja se okuplja u Miličinom i Simkinom stanu, koja u izvesnoj meri počiva i na inverziji rodnih uloga, jer je čine borbene žene i muškarci-dezerteri (Kreba, Sava, Goran, Dušan, kratkotrajno i Miličin ljubavnik Sloba, izbeglica iz Sarajeva), koji odbijaju da ubijaju u ime nacije, jeste zajednica čije samo postojanje, a pre svega cilj da se pomogne izbeglicama svih vera i nacionalnosti iz svih ratom zahvaćenih područja bivše Jugoslavije, probija okvire koje nacionalna, odnosno srpsko-nacionalistička kultura zadaje. Tek u svetlu sukoba ženskog odnosno feminističkog principa sapostojanja i patrijarhalno-nacionalističkog principa dominacije jedne društvene grupe nad drugom (muškaraca nad ženama, većinske etničke zajednice nad manjinskim i slično) otkriva se izrazit značenjski potencijal naslovne metafore: ako patrijarhalni sistem žene gura u privatnu sferu kako bi se održala hijerarhijska ravnoteža to jest sistem političke dominacije muškaraca, prostor privatnog, paradoksalno, postaje mesto subverzije. Takvo stanovište javlja se i u antropološkoj esejistici Svetlane Slapšak.

Sa jedne strane jednostrana i agresivna ideologija, sa druge, šarena i komplikovana svakodnevica. Kuća i zatvorenost mogu biti idealan prostor subverzije.[17]

Sarkazam na račun ratnohuškačkog TV programa, koju u karnevalskoj atmosferi zajedničke trpeze i gušenja od smeha (tipičan karnevalski gest) kreiraju Dara, Milica i njihovi prijatelji predstavlja jedan od primera simboličke subverzije u privatnom prostoru:

Dara je pustila snimljeni dnevnik, sa obećanjem tajnog oružja koje je još Tesla izmislio, sa bojnim vozom koji se kreće bez šina, novinarkama u uniformi sa dugim pletenicama i drugim ratnim atrakcijama; sledila su još obećanja o piramidalnim shemama za one najočajnije i najgluplje građane, razgovor popova i psihoanalitičara o tome kako su Srbi lud narod, što je pozitivna dijagnoza, i tome slično.[18]

Na Boovo pitanje kako uspevaju to da izdrže, budući da je Bo strani državljanin koji situaciju posmatra iz „neutralnog“ ugla, Dušan nonšalantno odgovara:

Nismo još uvek uspeli da zamislimo nešto tako ludo što se na televiziji ili novinama ne bi izreklo za nedelju-dve. – Treba dosledno primeniti dada poetiku da bi se bilo kako odgovorilo na to.[19]

Fikcionalna stvarnost Ravnoteže, zajednica žena i nemaskulinih muškaraca (odnosno muškaraca koji se iz političkih ubeđenje odriču agresivnog maskuliniteta) zasnovana na principima zajedništva, solidarnosti i jednakosti u različitosti predstavlja dijametralno suprotan tip zajednice u odnosu na naciju kao zajednicu utemeljenu na etničkoj pripadnosti, to jest na istovetnom poreklu.

Ova suprotnost proizlazi iz disparatnih modela komunikacije. Dok je, kako smo videli u uvodnoj reči za prvi broj ProFemine, cilj feminističke kontrajavnosti da dijalogom probija mogućnosti vladajućeg diskursa, jer je sukob za svaku kontrajavnost od formativnog značaja, dotle nacionalistički diskurs teži represivnoj unifikaciji. To se jasno reflektuje i na odnos prema istoriji i literarnoj tradiciji – nacionalna kultura je, zahvaljujući svojoj unisonoj teleološkoj intenciji, polje falsifikacije, a posledično i banalizacije istorije i tradicije, što vidimo na stranicama romana Velikog nacionalnog pisca, takozvanog Prekuca, čije beleške Milica prekucava da bi mogla da izdržava svoju porodicu: „Rasuli se biseri po noćnoj izmaglici, po terasi, pod zvezdama koje su pre nas gledali Sloveni, pa Vizantinci, pa Turci.“[20] Izmišljanje kontinuiteta neophodno je srpskom nacionalizmu da bi suštinski političke odluke legitimisao kao pitanje nacionalne filogeneze, odnosno kao biološku datost. Na taj su način donosioci političkih odluka zaštićeni egidom kolektivne sudbine, te ne mogu biti pozvani na odgovornost. Književnost u koju je utkana takva ideologija ostaje izvan visokog registra, koji pretenduje na univerzalnu humanu vrednost, te biva osuđena na kič i trivijalnost. Dalje, takva literatura, upravo zahvaljujući svojoj idejnoj i jezičkoj banalnosti, ogoljava činjenicu da se željena nacionalna superiornost ostvaruje prizemnim falocentrizmom, koji se potvrđuje upisivanjem nacionalnog predznaka preko ženskog tela. Sledeći citat to rečito ilustruje:

I taman se njegov koren srpstva uspravio, da joj pokaže kako se to radi između šumadijskih brdašca, između panjeva što mrmolje mahovinom, pod brezom prelomljenog struka, tamo gde je srpski erotizam najjači, kad naiđe Sima.[21]

Svetlana Slapšak koristi „koren srpstva“ kao metaforu za falus da bi demistifikovala nacionalistički narativ, koji je zbog preterane usredsređenosti na tradiciju i ekskluzivno poreklo, čija se drevnost neprekidno naglašava, sklon tome da izmišlja groteskne istorijske i biološke kontinuitete i analogije.

Nasuprot tome, feministički diskurs je mesto kritičkog promišljanja tradicije. Na jednoj od redovnih sedeljki Milica, Dara, Dušan, Kreba, Perica i Bo diskutuju o takozvanom beogradskom stilu, što je važan lingvistički i književnoistorijski fenomen jugoslovenske, a time i srpske kulture. Ovako razmišlja jedan od junaka romana:

„Beograd je ponovo podnošljiv: toliko je veliki da u njemu možeš biti anoniman“. Ta izjava govori o pravoj prirodi beogradskog šarma: on je anoniman, nepretenciozan i ne prodaje svoje najbolje štosove. Kaporova ambicija da beogradski šarm prodaje kao svoj javni brand je uspela, ali je kazna za zločin bila prevelika – utoliko više što nije bilo prostora za književnost koja bi beogradski šarm snabdela mislenošću i odgovornošću... Zato je, paradoksalno, fenomen beogradskog šarma pretrpeo kobnu štetu upravo zato što nije bilo najozbiljnijeg fenomena u srpskom društvu – odgovornosti.[22]

Može se reći da ovaj Peričin monolog supsumira suprotnost i nepomirljivost načela na kojima su ustrojeni ženski, feministički kolektiv i nacionalistička, maskulinistička, androcentrična zajednica, koja ne može opstati bez sistemske nevidljivosti žena.

Dok Prekuc i drugi „nacionalni pisci“ poput Kapora pišu sa ciljem indoktrinacije „naroda“ i iz materijalne koristi (kako to Dara opisuje: „Prekuc piše za lovu, i da ulovi neku nagradu, slavu i dodatnu lovu. Svega već ima, ali nikad nije dovoljno: rat je, snovi su mogućni, neki viši oblik vođenja naroda može tek da zadovolji krhko šezdesetogodišnje telo.“),[23] za Milicu, kao feministički nastrojenu spisateljicu, pisanje je vid „spasenja za život“, igra sa prijateljicom, a zajednička igra je, kako Svetlana Slapšak objašnjava, sastavni deo ženske kulture na Balkanu, ali i oblik otpora vladajućoj ideologiji. Otpor je ključna reč koja povezuje i feminističku kontrajavnost i feminističku prozu, u koju se, bez sumnje, ubraja i roman Ravnoteža. U kontekstu Miloševićevog autoritarnog režima i ratova 90-ih nepristajanje na nasilničku, nedemokratsku vlast sastavni je deo ženskog i feminističkog iskustva. ProFemina je kao feminističko glasilo, časopis za žensku književnost i kulturu, memorija beskompromisne borbe protiv agresivnog ratničkog maskulinizma propagiranog od vrha vlasti, a roman Ravnoteža predstavlja jedinstvenu poetizaciju tog iskustva.

Ostaje još da pokušamo da odgovorimo na Darino pismo Milici, koje u fikcionalnom svetu ostaje bez odgovora. To je ujedno i odgovor na gotovo retorsko pitanje − zbog čega feministički otpor ima opštedruštvenu i duboko humanističku vrednost. U trenutku kada Dara piše ovo pismo, sa izuzetkom Dušana, koji je umro, i Miličine majke, koja je ostala u Beogradu, svi junaci i junakinje su odavno emigrirali – nakon Dušanove smrti, Dara je otišla sa Boom, a Milica živi u nekonvencionalnoj zajednici sa Goranom, njihovim detetom i Goranovim partnerom u Kanadi. Dara postavlja pitanje Milici:

Jesi li ikada zamišljala starost, onu pravu? Zar ne bi bilo dobro planirati da se negde stisne nas nekoliko, zajedno, da krpimo zajedničko sećanje kada počnemo seniliti? Na našem jeziku?[24]

Okupljanje čiji je cilj da se očuva zajedničko sećanje, a koje je nekoliko redova ranije Dara imenovala kao jugoorgiju, zapravo je slika jednog od bazičnih toposa humanistike – zatvorenog vrta – izlovane zajednice ljudi od pera, za koje je literatura, baš kao i za junakinje i junake Svetlane Slapšak, pitanje spasenja, strategija mentalnog opstanka. Ovako Peter Sloterdajk (Peter Sloterdijk) objašnjava ideološku i antropološku viziju koja stoji iza aistorijski shvaćenog humanizma:

Tako bi se zajednički fantazam sveg humanizma mogao svesti na model literarnog društva, u kojem učesnici preko kanonske lektire otkrivaju ljubav prema inspirativnom pošiljaocu. U srcu ovako shvaćenog humanizma nalazimo fantaziju sekte ili kluba – san o sudbinskoj solidarnosti onih koji su odabrani da budu pismeni.[25]

Sudbinska solidarnost jeste osnovna strategija preživljavanja ljudi sa margine, čiji je kolektivni duh izrastao iz Darine i Miličine interpretativne zajednice. Autorkina težnja da humanizam oslobodi elitističkog balasta i preoznači feminističkim načelom ravnopravne distribucije moći, a time i znanja, ogleda se u tome što junakinje i junaci romana Ravnoteža nisu odabrani da budu pismeni, već su to sami odabrali. Međutim, Darin samotnjački vapaj na kraju ukazuje na to da zajedničko sećanje ne može biti „zakrpljeno“, što označava dvostruki gubitak: progresivne ideje su pretrpele istorijski poraz, a njihovi nosioci nisu u stanju da konstituišu zajedničko sećanje, što implicira da je njihova borba zauvek deo prošlosti. Bez mogućnosti da uspostave kolektivno pamćenje, oni ostaju bez mogućnosti da utiču na sadašnjost i budućnost.

Pa ipak, slika feminističkog, literarnog i političkog, mikrokolektiva koju vidimo u romanu ostaje urezana u čitalačko iskustvo zajedno sa slikom napuštenog vrta, iz kojeg su Goran, Milica, Dušan, Dara i Bo otišli jedno po jedno. Uprkos pesimizmu koji ova potonja slika izaziva, tekstualna politika koja spaja ove dve slike sastoji se iz ideje da kritički shvaćene pismenost i književnost, kao kohezivno tkivo svih kolektiva zasnovanih na preferenciji i izboru, a ne na ideologemu zajedničkog porekla, imaju kapacitet da upute izazov svim represivnim porecima poput patrijarhata, nacionalizma, fašizma.

Analiza diskurzivnih strategija i subverzivnih tekstualnih postupaka pokazuje da periodiku, ali ni prozne tekstove poput Ravnoteže, ne bi trebalo interpretativno redukovati na svedočanstva o jednom vremenu. Ovi tekstovi istovremeno otvaraju mogućnost kritičkog reflektovanja prošlosti upravo zato što predstavljaju specifičan skup književnog i teorijskog znanja, te aktivističkih strategija otpora nasilnoj homogenizaciji društva, zbog čega su relevantni i danas.