Da se o romanu Nove srpske književnice i svetske putnice Jelene J. Dimitrijević (1862–1945) govorilo još 1913. godine, nepocredno po izlasku iz štampe, svedoči citat iz publikacije Srpkinja, gde se kaže da je „roman Nove nedavno tek štampan, a odlikovan prvom nagradom od „Srpske Književne Zadruge” sic (po mišljenju naših prvih kompetentnih ljudi, koji su ga čitali, njeno najbolje delo) nosi na sebi sasvim novo obeležje.[2] U pitanju je tek prvi roman Jelene Dimitrijević, koji je Srpska književna zadruga 1912. godine objavila u ediciji „Kolo” (XXI), pod rednim brojem 147. Od izlaska romana, koji je za objavljivanje preporučio Pavle Popović, književni kritičar i tadašnji sekretar Srpske književne zadruge, kao svojevrsno romaneskno osveženje, u literaturi se do danas pojavljuje podatak o nagradi za roman Nove, koju je navodno dodelila Srpska književna zadruga, pri čemu se autori u brojnim naučnim radovima i disertacijama mahom pozivaju na navedeni fragment iz Srpkinje. Međutim, dok većina izvora navodi da je roman ovenčan nagradom Srpske književne zadruge, u pojedinim izvorima govori se o nagradi Matice srpske. Mišljenja su podeljena i dok se stvaralaštvu Jelene Dimitrijević sve više posvećuje pažnja, podaci o nagradama već čitav vek ostaju nerazrešeni. Ovaj rad nastoji da prikaže rezultate jednog tekstološkog istraživanja, nastalog u okviru projekta Knjiženstvo, kao i da pokuša da rasvetli zabunu koja je nastala oko navodnog nagrađivanja romana Jelene Dimitrijević.

Tekstološko istraživanje u vezi sa potencijalnom nagradom ili, pak, nagradama za roman Nove teklo je u tri faze: prva faza obuhvatala je prikupljanje dokumentarne građe i elektronski dostupnih izvora, poput digitalizovanih novina s početka XX veka, književnih časopisa i nešto novije relevantne literature zasnovane na arhivskoj građi, zapisnicima, izveštajima i stenografskim zabeleškama; druga faza, analitičke prirode, bila je promatranje, upoređivanje, tumačenje sakupljenih podataka i postavljanje mogućih hipoteza zasnovanih na faktografskom materijalu; i na kraju, treća faza predstavlja tumačenje rezultata i njihovo postavljenje u jedan širi književno-istorijski kontekst dela Jelene Dimitrijević. Hipoteza koju smo formulisale tokom istraživanja jeste da je samo objavljivanje romana u Crpskoj književnoj zadruzi zapravo nagrada, o kojoj se kasnije, greškom, počelo pisati kao o nezavisnom priznanju.

Što se prve faze tiče, imajući u vidu izdanje Srpkinja iz 1913. i brojnu potonju literaturu, podatak o nagradi Srpske književne zadruge postaje gotovo biobiliografska konstanta. Nasuprot tome, podatak o nagradi Matice srpske pronalazimo, bez navođenja izvora, između ostalih, kod Silije Hoksvort (Celia Hawkesworth) u eseju „A Serbian Woman in a Turkish Harem: The Work of Jelena Dimitrijević” Srpkinja u turskom haremu: delo Jelene Dimitrijević, gde čitamo sledeće:

Uprkos izuzetnim kvalitetima i prisutnosti u kulturnom životu Srbije tokom njenog života, kada su svi najpoznatiji književni kritičari pisali o njenom delu, kao i o romanu Nove (1912), za koji joj je dodeljena prestižna nagrada Matice srpske za književnost, Jelena Dimitrijević biva potpuno zaboravljena nakon smrti, sve do Pisma iz Niša o haremu sic, prvi put objavljenih 1897, ali ponovo izdatih 1986. godine u obliku fototipskog izdanja.[3]

U fusnoti, kao izvor određenih biografskih podataka koje iznosi o Jeleni Dimitrijević, Silija Hoksvort navodi Slobodanku Peković, naučnu savetnicu sa Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, autorku pogovora faksimil izdanja Pisma iz Niša o haremima iz 1986. godine, posebno joj se zahvaljujući za „svu pomoć i savete”.[4] U pomenutom pogovoru faksimil izdanja Pisma iz Niša o haremima iz 1986. godine,[5] nema reči o romanu Nove, te pretpostavljamo da je do podatka iznesenog u eseju, Silija Hoksvort došla posredno, možda u razgovoru sa Slobodankom Peković.

Podatak o nagradi Matice srpske nalazimo i u dva, nešto novija izvora. Najpre u prvom tomu Women and Gender in Central and Easteren Europe, Russia and Eurasia: A Comprehensive Bibliography Žene i rod u Centralnoj i Istočnoj Evropi, Rusiji i Evroaziji: obuhvatan popis bibliografije, gde je uz odrednicu romana Nove, bez adekvatnog navođenja literature, dodata i sledeća napomena: „Za ovaj roman, Dimitrijević je osvojila i prestižnu nagradu Matice srpske za književnost“.[6] Potom i kod Vladimira Boškovića, u eseju „Unveiling the Male Empires: Jelena Dimitrijević in Thessaloniki“ Skidanje vela sa muškog carstva: Jelena Dimitrijević u Solunu, gde je najverovatnije preuzet iz tekstova Silije Hoksvort koje Bošković navodi u bibliografiji.[7] Međutim, činjenica koja nam zaista daje pravo da isključimo mogućnost da je nagradu za roman Nove Jeleni Dimitrijević dodelila Matica srpska, jeste elektronska prepiska sa Rukopisnim odeljenjem ove institucije. Naime, stručna saradnica Rukopisnog odeljenja, Aleksandra Jovanović, kojoj dugujemo veliku zahvalnost za pomoć u ovom istraživanju, potvrdila je, na naš zahtev, da Matica srpska vodi detaljnu evidenciju o dodeljenim nagradama, kao i da su odlomci nagrađivanih dela često objavljivani u Letopisu Matice srpske.[8] Uvidom u Zapisnik iz 1912, kao i u Zapisniku iz 1913. godine, nije pronađen nikakav podatak o nagradi za roman Nove. Takođe, pregledom elektronski dostupnih brojeva Letopisa Matice srpske iz navedenih godina utvrđeno je da nema nijednog objavljenog fragmenta iz romana Nove, što nas dodatno navodi da isključimo mogućnost da je nagradu Jeleni Dimitrijević dodelila Matica srpska.

Podatak da je nagradu dodelila Srpska književna zadruga ne samo da je daleko učestaliji, već je i stariji od onog o Matici srpskoj. Hronološkim redosledom, podatak o nagradi Srpske književne zadruge pronalazimo, prvo, u spomenutoj publikaciji Srpkinje iz 1913. godine koja je unela faktografsku pometnju rečima da je „roman Nove … odlikovan prvom nagradom od „Srpske Književne Zadruge” sic”.[9] Ostaje nejasno na šta se „prva nagrada” odnosi: da li na prvu u nizu nagrada koju je Srpska književna zadruga dodelila, ukoliko je konkretna nagrada zaista postojala, ili, pak, na prvo mesto koje je Jelena Dimitrijević zauzela na konkursu. Potom, u časopisu Misao iz 1929. godine, povodom jubileja tridesetpetogodišnjice književnog rada Jelene Dimitrijević (povodom koje je održana i svečanost u velikoj dvorani Univerziteta 30. decembra 1928. na inicijativu jugoslovensko-ruskih studenata), pronalazimo otvoreno pismo Pavla Popovića, tadašnjeg predsednika Jugoslovensko-ruskog studentskog saveza, koji, uz sve hvale njenom književnom radu, eksplicitno kaže kako je Srpska književna zadruga na njegovu preporuku štampala roman Nove 1912. godine, pritom ne pominjući nikakvu nagradu.[10] Svakako, javna pismena čestitka nije izveštaj, te nije morala nužno sadržati takav podatak. Međutim, u njegovoj drugoj svesci Iz književnosti[11] u kojoj su inkorporirani godišnji dopunjeni izveštaji koje je čitao kao sekretar na redovnim skupštinama Zadruge 15. aprila 1912, 20. oktobra 1913. i 27. maja 1914. godine, čak se na celoj stranici govori o romanu Nove, ali opet ni pomena o nagradi. Za naše istraživanje od važnosti je prvenstveno drugi izveštaj za 1912. godinu, u kojoj je „Srpska književna zadruga dala sedam knjiga svojih redovnih izdanja (XXI kolo), bez Zabavnika.“[12] Osvrćući se na svaku knjigu ponaosob, govor o delu Nove Popović počinje rečima: „Sa Novima G-đe Jelene Dimitrijević Zadruga daje nov roman.“[13] Uz to, napominje da je roman kao književna vrsta izuzetno slabo razvijen u srpskoj književnosti, te u izveštaju predlaže konkretne strategije za razvoj tog žanra:

Za roman, na primer ... neka se angažuje Srpska književna zadruga. Neka Zadruga traži svim sredstvima – pozivom, savetom, višim honorarom, stečajem, narudžbinom – da joj današnji književnici svake godine dadu po jedan nov roman, pa će za deset godina biti deset romana, i u njima deset pristojnih pokušaja obrade raznih tema, deset novih listova iz života ili istorije koji dotle u romanu nisu bili ispisani, deset novih ugleda i podsticaja u tom pravcu.....Ovim idejama vođena, S.K.Zadruga je dala Nove od G-đe Jelene Dimitrijević.[14]

Uz zamerke sporom i nezanimljivom uvodu i nemotivisanoj psihologiji, Popović u delu Jelene Dimitrijević ističe lokalnu boju i „predmet jedan koji se dosad u našem romanu nije javljao.“[15] Roman oslikava svet mladoturkinja, novih, kroz istoriju „jednog nesrećnog braka koji počinje idilom a svršava se ubodima nožem i smrću.“[16] Popović preporučuje roman Nove kao zanimljivo štivo u kojem se mogu naći klice pokušaja stvaranja novog romana, a koji bi Zadruginim godišnjim podsticajima dosegao stupanj drugih znatno razvijenih žanrova. No, osim značaja romana za tadašnju produkciju, pomena o konkretnoj nagradi Zadruge za Nove – nema, što nas navodi na sumnju i hipotezu da zasebne nagrade, pored štampanja dela, najverovatnije nije ni bilo.

Da je Srpska književna zadruga prestižan izdavač i da je „Kolo”, u narodu poznatije kao „Plavo kolo”, zbog prepoznatljive boje korica, prestižna edicija, govori podatak da je u pitanju najstarija srpska književna edicija, koja se u kontinuitetu izdaje od samog osnivanja Zadruge 1892. godine, a od 1997. zaštićena je i posebnim zakonom.[17] Međutim, podaci o sistemu i istorijatu nagrada Srpske književne zadruge, dostupni na zvaničnoj internet stranici, govore isključivo o onim sa kraja dvadesetog veka. Naime, „od 1992. godine Zadruga dodeljuje Nagradu Srpske književne zadruge za životno delo. Dosadašnji dobitnici su: Desanka Maksimović, Radovan Samardžić, Vojislav Đurić, Branko V. Radičević, Milorad Ekmečić, Miodrag B. Protić, Branimir Živojinović, Milorad Đurić, Stevan Raičković i Miodrag Pavlović, Momo Kapor, Milovan Danojlić, Zoran Radisavljević, Ljubomir Simović”.[18] Uzgred se pominje i „nagrada za delo sa istorijskom temom ili za značajnu istoriografsku studiju”, koja se dodeljuje „iz Fonda Dušana Baranina pri Srpskoj književnoj zadruzi”.[19] Budući da je Dušan Baranin (1903-–1978) u trenutku navodnog dodeljivanja nagrade Jeleni Dimitrijević imao samo deset godina, logično je pretpostaviti da nagrada za roman Nove nije dodeljena iz njegovog Fonda. Druge, ranije, nagrade Srpske književne zadruge ne pominju se u ovom izvoru.

Ključni podatak koji podržava našu hipotezu da zasebne nagrade nije ni bilo jeste pasus iz Istorije Srpske književne zadruge, izdanja iz 1992, štampanog o stogodišnjici Srpske književne zadruge, koji ovde navodimo u celosti:

Iako se prvi Zadrugin konkurs završio neuspešno, nije se odustalo od ovakvog načina za dobijanje rukopisa.[20] Na skupštinama iz 1908. i 1909. godine Skerlić je pokretao to pitanje, ubeđen da se konkursima pomaže da se „preko noći” stvore novi pisci. U januaru 1909. ponovo je raspisan stečaj, ovoga puta za originalno zabavno delo.[21] Nagradu je dobio Milutin Uskoković za roman Došljaci, koji je hvaljen u XIX Kolu. Ova otvorenost prema sasvim mladom piscu naišla je i na pohvale i na pokude: dok je Skerlić smatrao da je u Zadruzi „preovladalo sad modernije i talentovanije gledište“[22] jer su u to vreme objavljeni Stojan Novaković s pedesetogodišnjim književnim iskustvom i mladi Uskoković, a i neki listovi hvalili otvorenost prema novim imenima bilo je i onih na koje ovaj roman nije ostavio povoljan utisak. Sledeće godine ponovljen je pokušaj i na raspisan konkurs za roman, aprila 1911. godine, prispela su četiri rukopisa. Za objavljivanje je prihvaćen roman Nove Jelene Dimitrijević, koji je, po sugestiji Pavla Popovića i Jeremije Živanovića, štampan kao i svako drugo delo, a ne kao pobednik na konkursu.[23]

U beleškama časopisa „Delo: list za nauku, književnost i društveni život”,[24] iz 1911. navodi se da su, prema godišnjem izveštaju, koji je trebalo da bude podnet XVIII godišnjoj skupštini Srpske Književne Zadruge, na raspisan konkurs Zadruge krajem prethodne godine, četiri spisa dospela na ocenu: Zemljaci, roman Stevana J. Radosavljevića, Mladost, roman Milorada Pavlovića, Nove, roman Jelene Dimitrijević: i Čudotvorni krst, roman Spasoja J. Ilića, kao i to da dosad nije o njima donesena nikakva odluka.[25] Već u januaru 1912. godine „Delo“ je objavilo spisak knjiga koje je Srpska književna zadruga prihvatila za objavljivanje.[26] Dakle, podaci izneti u Istoriji Srpske književne zadruge, poklapaju se sa podacima iz izveštaja Pavla Popovića, kao i „Beleškama“ iz lista „Delo“, ali i u određenoj meri, potvrđuju našu hipotezu da zasebne nagrade Srpske književne zadruge nije uopšte bilo 1912. godine. Relevantni fragment iz Istorije Srpske književne zadruge donekle objašnjava i potencijalne uzroke zbog kojih je do zabune uopšte i došlo. Nameće se pomisao da ideja o zasebnoj nagradi najverovatnije potiče iz činjenice da je roman Jelene Dimitrijević na konkursu Srpske književne zadruge izabran naspram ostala tri rukopisa. Međutim, pri štampanju nije eksplicitno naglašeno da je reč o pobedniku konkursa, već da je delo objavljeno regularno, u okviru edicije „Kolo”. Pobeda na konkursu pogrešno je protumačena kao nagrada koja je dodeljena nakon objavljivanja. Zadruga u ovom periodu nije po svaku cenu uspešno sprovodila konkurse i dodeljivala nagrade svake godine, koje su, sudeći, prema prethodnim izveštajima, bile novčane. Čitanjem monografije o istorijatu ove važne srpske institucije, stiče se utisak da je Zadruga bila vrlo rigidna po pitanju dodele nagrada, a tadašnje kulturne ustanove poput Matice srpske, Matice hrvatske i Matice slovenske tesno su sarađivale, pa je bilo moguće da je u nekoj prepisci načinjen lapsus calami. Kao značajni činioci kulturnog života, institucije su delovale u sinergiji, dok je „Zadrugino vođstvo stalno naglašavalo svoju potrebu i obavezu da njihov izbor bude apsolutno nepristrasan i jugoslovenski orijentisan“[27] u cilju zbližavanja naroda i stvaranja jugoslovenskog duha. Uzimajući u obzir sve podatke iznete u ovom radu, zaključujemo da nagrade Matice srpske nije ni bilo, a da je zabuna oko „nagrade” Srpske književne zadruge nastala zato što je roman Nove Jelene Dimitrijević jedini od pristiglih rukopisa zapravo štampan, te se ubrzo počelo pisati o tome kao o nezavisnom priznanju.

Nakon što je XXI Zadrugino kolo izašlo iz štampe, „Delo“ je, objavivši spisak knjiga, između ostalog, u oktobarskim „Beleškama“ iz 1912, objavilo i kratak komentar o romanu Nove:

Nove je simpatično napisan ženski roman sa puno englesko-francuskih fraza, u kome se ocrtava život Turkinja na vrlo zanimljiv način. Sa porazima turskim u sadanjem ratu izgubile su i „nove“ Turkinje svaki značaj. One će morati postati „stare“ što je šteta za trud g-đe Dimitrijevićke. Ona je suviše idealistički ocenila novi mladoturski pokret.[28]

U komentaru se donekle zlurado ocenjuje roman Jelene Dimitrijević, nasuprot kritici Pavla Popovića, i ujedno se nelegitimno postavlja fiktivni tekst u kontekst aktuelnih dešavanja, odnosno period kada je Jelena bila bolničarka u Balkanskim ratovima, a Osmansko carstvo, tada već uveliko oslabljeno Mladoturskom revolucijom 1908, počelo da slabi i gubi svoje teritorije, a samim tim nastupao i novi ideološko-kulturološki poredak. Očito je da je mišljenje o romanu Nove bilo podeljeno ili bar raznoliko, a u potonjim godinama gotovo je zaobiđen u važnijim studijama o srpskom romanu ili istoriji žanra, stoga i ne čudi što se ime Jelene Dimitrijević pojavljuje samo jednom u novijoj monografiji o istorijatu Srpske književne zadruge.

Na kraju, ostaje da istraživanje stavimo u književno-istorijski kontekst dela Jelene Dimitrijević, ali i da se dotaknemo pitanja legitimiteta književnih nagrada. Iako se podatak o navodnoj nagradi Zadruge za Nove već više od veka pojavljuje u naučnoj literaturi, on sam nije doprineo porastu interesovanja za stvaralaštvo Jelene Dimitrijević. O romanu se, dakle, ne može suditi po koricama, a ni po nagradi. Zaključak da roman Nove najverovatnije nije dobio nagradu Srpske književne zadruge, a ni Matice srpske, ne umanjuje književnu snagu novog romana koju je Pavle Popović prepoznao u njemu – neuobičajeni narativni pristup već donekle poznatim temama orijentalnog života i odgoja turskih devojčica. Tematika romana Nove razvijala se od Jeleninih Pisama iz Soluna (1908), pri čemu se dosledno može pratiti autorkina opčinjenost istočnjačkim kulturama, nastala u neobičnom polilogu etnografije, antropologije i ženskog pogleda na svet. Otuda se o stvaralaštvu i neobičnom životu utkanom u književni rad Jelene Dimitrijević sve više govori i piše. Uostalom, najbolji put određivanja zasluge nagrade, postojala ona ili ne, jeste povratak samom tekstu romana Nove, a samim tim i egzotičnim i autentičnim svetovima Jelene J. Dimitrijević.