Književni, pedagoški i etnografski rad Jelice Belović Bernadžikovske[2] sveukupno prožima težnja ka afirmaciji stvaralaštva savremenica, ali i prethodnica.[3] Među ova tri polja njenog delovanja posebno se izdvaja etnografski njegov deo, posao sakupljanja, tumačenja, klasifikacije tekstilne umetnosti, koji je rezultirao brojnim („više nego dvijesto“)[4] člancima na tu temu a kulminirao monografijom Srpski narodni vez i tekstilna ornamentika iz 1907. godine. Bernadžikovska svoj rad opisuje kao „kamičak k onoj velebnoj zgradi, kojoj su udarile zdrav narodni temelj naše starije žene“,[5] čime određuje svoja istraživanja, sakupljanje, opisivanje i klasifikaciju narodne tekstilne građe kao posao koji i sama obavlja u narodnom duhu, nastavljajući tradicijski niz. Afirmativni ton i nastojanje da predstavi sveobuhvatnu sliku folklorne tekstilne umetnosti dominiraju autorkinim komentarima i zapažanjima.[6] U tom smislu njeno delo predstavlja ne samo naučnu klasifikaciju i pregled već i jednu opštu, često lično intoniranu, poetizovanu sliku poetike narodnog (tekstilnog ali i književnog) stvaralaštva.

Proučavanje narodnog veza imalo je dvostruko afirmativnu svrhu.[7] S jedne strane Jelica Belović nastoji da afirmiše narodnu umetnost i stvaralaštvo kao estetski fenomen, kulturno nasleđe i umetnički vredna dela slovenskog naroda „da jače istakne njegovu životnu snagu i stvaralački duh narodnog genija“.[8][9] S druge strane, u okvirima socijalnog konteksta, statusa žena i borbe za priznanje njihovog statusa u javnom životu, afirmacija ženskog ručnog rada, umeća i talenta imala je za cilj da ovu nepravdu ispravi. U tome je važnu ulogu imala anonimna vezilja, splet kolektivnog, tradicionalnog nasleđa i individualnog talenta, ekvivalent narodnom pevaču ili pevačici u pesničkoj umetnosti.

„Portret“ srpske vezilje nastavlja se u tom smislu na niz „ženskih potreta“ datih u Srpkinji, čime autorka pokazuje izrazito poznavanje poetike narodnog stvaralaštva u polju odnosa kolektivnog[10] i individualnog, tradicijskog i modernog. Ovaj odnos u procesu stvaranja narodne tekstilne umetnosti za Jelicu Belović Bernadžikovsku je uzajaman, prožimajuć i, grubo posmatrano, naizmeničan. On se kreće od kolektivnog nasleđa i tradicijskog upliva ka individualnom talentu, da bi se, nakon nastanka umetničkog dela, ocenjivao i tumačio u tradicijskom ključu. U tom smislu čin tekstilne umetnosti je, poput usmene narodne poezije, shvaćen istovremeno kao čin sećanja i čin stvaranja.[11] Poput narodnog pesnika, i vezilja koristi korpus iz folklorne tradicije i nasleđa, koji svojom ograničenošću i formulativnošću pruža mogućnost individualnog usavršavanja i kombinovanja znanja i veština u virtuozna i harmonična saglasja. Tradicija se kumulativno generacijama formira, skuplja, i dalje ispoljava i otelovljuje kroz veziljin rad. U njoj se ogleda čitava kultura, očuvana i obogaćena. Narodni vez je materijalizacija narodne misli, osećanja i tradicije.[12] Međutim, uprkos velikom uplivu kolektivnog, u veziljinom radu moguće je prepoznati neke od osobina ličnosti umetnika – pojedinaca i određene psihološke procese u vezi sa njima.[13]

Jelica Belović, iako vezilju uopšteno posmatra kao anonimnu interpretatorku tradicije, ne zanemaruje upliv i uticaj individualnog talenta i rada:

Sebe samu nadmašiti, danas postiditi svoj jučerašni najveći uspjeh, to je gonilo vezilu na napredak u vezu, a to je ujedno vrlo plodna formula za napredak individue uopće. Druge nadmašiti, danas onu pobijediti, koja nas je jučer pretekla: životvorne li formule za društveni napredak.[14]

Iako bi se na osnovu čestog i upornog naglašavanja da je vezilja medijator, interpretator narodnog duha, temperamenta i iskustva zajedničkog za sve Srbe i Hrvate, moglo zaključiti da kolektivni upliv dominira nad individualnim stvaralačkim bićem, takav zaključak bi bio preuranjen – umetnost koja je reprodukcija kolektivnog autorka vidi kao „bezbojnu“, „opštu“. Lepotu, posebnost i jedrinu ovom stvaralaštvu daje upravo njegov „prolazak“ kroz pojedinačne kuće, njihove priče, tragedije, uspomene, dodir sa konkretnim, živim ljudima i njihovim životnim prilikama i neprilikama. Uprkos velikom uplivu kolektivnog duha, Jelica Belović ne zanemaruje slobodu u stvaranju, u interpretaciji tradicije. Narodna vezilja ne poznaje šablone. Tradicija i inspiracija su estetska načela, koja ugrubo usmeravaju poetiku veza, ali sam rezultat je individualno otelotvorenje, stvaralački čin, umetničko delo, a ne reprodukcija.

Vezilja koju Jelica Belović opisuje je žena – „srpska seljanka – čuvarica vezilačke i tkačke tradicije“.[15] Bez obrazovanja i formalnog znanja, bez poznavanja matematike, muzike, boja, ona vešto i nepogrešivo veze, pokazujući pritom tačnost, savesnost, simetriju, osećaj za boje.[16] Njeno znanje nije knjiško, niti je ikada proučavala geometriju – ipak, intuitivno shvata i razume geometrijske oblike, harmonično kombinuje nijanse, veze – skladno, precizno, tačno. Izvor svih ovih veština i znanja Jelica Belović pronalazi u opštem duhu, osobinama slovenskog naroda. „Njena“ vezilja poseduje prirodni umetnički osećaj,[17] ona veze „iz narodne duše“[18] njene sposobnosti su nadindividualne i utemeljene u karakteru naroda i podneblju kome pripada.

U srpskom vezu se, tvrdi autorka, ogleda narodna duša, pa u pojedinim tipovima veza uočava „tipsku lijenost Slavena“, ili „mir i anđeosku strpljivost“. U vezovima Bernadžikovska vidi narodnu individualnost, jedinstvenost, oni su ogledalo karaktera, mašte, estetskih načela, životne filozofije i rodoljublja, čuvari uspomena i tradicije. Narodna koloristika nije knjiška, već i ona proističe iz narodnog života i temperamenta („više od oka nego po pismu“).[19] Kolorit odaje utisak sklada, harmonije, blage slike. Princip slaganja boja je takav da se nikada ne ređaju svetla boja do tamne, uvek su prelazi lagani, oku prijatni, i to je pravilo bez izuzetka na čitavom slovenskom području. Šarenilo nije estetski primamljivo, nije na ceni.[20] Slaganje boja autorka poredi sa muzičkim slaganjem tonova u akorde – prirodno, iz duše, molski pre nego durski – kao u narodnoj poeziji. Preplitanje poetika usmenog pesništva, verovanja, znanja, čitavog folklornog nasleđa i njihove paralele sa narodnim vezom pokazuju ne samo autorkino dobro poznavanje narodnog korpusa već i specifičnu sliku narodnog duha kao sveprožimajućeg, jedinstvenog i dragocenog: „Tko želi da proučava dekorativnu umjetnost koga naroda, taj mora da prije toga dobro upozna narodno pjevanje i pričanje, njegovo praznoverje, njegovo gatanje, čaranje, vjerovanje, pa i liječenje“.[21] Belovićeva pokušava da dokaže originalnost južnoslovenske ornamentike, ne odbijajući spoljne uticaje, ali u prvi plan ističući individualnost i osobenost južnoslovenske vezilje, koja svakom motivu daje lični pečat.[22] Narodna umetnost stvara narodnu zajednicu objedinjujući prošlost i sadašnjost, jača narodni identitet. Tradicija, znanje, misli i osećanja utkani su tesno iz čitave prošlosti u sadašnjost. Tako i simbolika i značenja koje nose ornamenti veza predstavljaju složene slojeve, koje nije samo potrebno rastumačiti u tradicijskom ključu, već ih razumeti u kontekstu kako prošlosti, tako i sadašnjosti. Tumačenje tradicije Jelica Belović posmatra kao sećanje. Svaki vez je proces aktuelizovanja, uskrsnuća, oživljavanja svakog momenta i svakog aspekta prošlosti koji je utkan u značenje i stvaranje tog ornamenta. Narodni vez predstavlja po Bernadžikovskoj simbiozu kako istorijskih, kao i psiholoških svedočanstava o narodnom duhu, te predstavljaju „najautentičnije spomenike naše duhovne kulture iz srednjeg veka“.[23]

Prilikom tumačenja nastanka narodne tradicije i umetnosti Bernadžikovska polazi od antropološke teorije – primitivni narodi na istom stupnju kulture, iako geografski udaljeni, imaju otprilike isto shvatanje, jednakost misli i osećaja, ista opažanja i iste predodžbe. Ornamenti u vezu su „deo govora narodnog“[24] i mogu se uočiti osnovne odlike njihovog razvoja na različitim prostorima, u različitim kulturama. Autorka često ističe geografske i rasne uticaje na sam stil narodnog stvaralaštva, koji je uslovljen tradicijom određenog podneblja. Na karakter, način života, okruženje, znanja, verovanja, a samim tim i na tip i vrstu veza koji su svim ovim uslovima određeni, utiču geografski položaj, klima, okolina, priroda i religija, smatra Bernadžikovska. Regionalne uticaje često ističe kao važne: „Drugojačije se dojimala pitoma ljepota domovine ubave naše mome iz nizine Dunava, Save, Drine i Drave, a drugojačije je na njezin umjetnički pogled utjecao ponositi, hladni krš Primorja, ili bogata slikovitost srpskih planinskih krajeva!“.[25] Uprkos tome, u njenim radovima dominira težnja da prikaže južnoslovenske narode kao jedinstvene, tekstilnu umetnost svih Južnih Slovena kao celovitu.[26]

Preplet kolektivnog i individualnog[27] u tekstilnom stvaralaštvu Jelica Belović Bernadžikovska uočava na polju korpusa motiva i tehnika koji se u vezu koriste. Iako ističe simbolički potencijal, tradicijski formiran, kao najvažniji element pri izboru motiva, iako i sama pokazuje dobro poznavanje simbolike brojeva i narodnih verovanja uopšte, autorka zapaža izumiranje izvornih značenja određenih ornamenata i simbola, gubljenje njihove simboličke funkcije[28] i svođenje na vizuelnu, formalnu figuru. Međutim, iza oblika, koji nikada nije samo to, stoje čitavi slojevi tradicije i značenja koji se otkrivaju samo znalačkom oku – simbolika boja i figura, koja ima određene namene, ciljeve da donese dobro ili zlo. Bernadžikovska ne poriče postojanje čisto dekorativne svrhe ove umetnosti, „čisto veselje“[29] – naprotiv – smatra je posebnošću slovenske duše, originalnošću i vrednošću same tekstilne umetnosti. Vezilja, tvrdi autorka, ne zna ništa o postanku i simboličkoj složenosti šara koje veze – očuvali su se samo nazivi i namene, koji se, poput hijeroglifa, razvijaju do neprepoznatljivosti i koje samo vezilja ume da rastumači, poput nekog tajanstvenog jezika (Belović Bernadžikovska 1907: 28). Nasuprot forme, estetičke lepote, stilizacije, koja često izostane, ono što je osnova gotovo svih ornamenata je – poetika, ton, „baš kao u narodne pjesme“.[30]

„Osećaj“, ono nevidljivo, neuhvatljivo u samom činu stvaranja, osim prirodnim faktorima (samom pripadnosti određenom narodu, podneblju, i sl.), uslovljen je i dubokim i temeljnim poznavanjem sveobuhvatne narodne tradicije. Veština vezilje, domišljatost, vez pun „smisla, značenja i simbola, pun poezije“[31] u tesnoj su vezi sa narodnom istorijom i narodnom kulturom uopšte, te ih samo dobar poznavalac može razumeti u punoj višeznačnosti. „Voljeti možemo samo ono što poznajemo i čiju vrijednost cijeniti umemo.“[32] Koliko narodnu i veziljinu intuiciju i autentičnost ceni više nego znanje i obrazovanje govori činjenica da Belović Bernadžikovska narodnog stvaraoca stavlja iznad obrazovane inteligencije, svih proučavalaca i znalaca kada je autoritet u pitanju. Zadatak proučavalaca je (samo) da očuvaju narodno stvaralaštvo, da selektuju kvalitetna ostvarenja i održe ih, a zatim i da materijalno podrže i motivišu vredne stvaraoce. Njihov zadatak je da daju inicijativu, pokrenu nove ideje na osnovu svog znanja, a na veziljama je da te ideje realizuju u skladu sa iskustvom i veštinama.

Vez je za Jelicu Belović izraz celokupnog bića, integrisanog iskustva, umetnost i život istovremeno.[33] Zahtev za poznavanjem celokupne narodne umetnosti da bi se ne samo uživalo u njemu već i da bi se razumelo i cenilo narodno stvaralaštvo vezilja, njihovi stilovi i materijali, Jelica Belović Bernadžikovska navodi kao imperativ. Svest o nužnosti širokog znanja o narodnom životu utkana je u čitav njen rad. Bernadžikovska je poznavala i u proučavanju konteksta koristila razne materijale o narodnom životu: inventare, oporuke, ženidbene ugovore, svadbene oglasnice, pozive, račune, red jela, porodična pisma, civilne i kaznene parnice, lokalne hronike, itd.[34] Nasuprot ovim dokumentima, koji daju obilje informacija o građanskom društvu, o srpskom seljaku i narodnoj umetnosti nije skoro ništa sačuvano. Upravo tu autorka vidi važnu ulogu srpske vezilje.

Nacionalni kontekst podrazumevao je jasno određenu poetiku nacionalnog, što nije uvek bilo moguće. Ipak, Jelica Belović nastojala je da opiše i razgraniči nacionalne vezove od „tuđinskih“, pre svega nemačkih, engleskih i francuskih. Narodne šarene vezove poredi sa njima, u kojima uočava dominaciju naturalizma. „Kad Nijemkinja ili Francuskinja veze, to je posve drugi posao, nego kad Srpkinja veze“.[35] U estetskom smislu za nju je od naturalizma vrednija stilizacija motiva, karakteristična za slovensko područje.[36] Nasuprot šarenilu, koje samo na prvi pogled prija oku laika, Bernadžikovska postavlja sklad linija i boja, sadržaj slike i tehniku veza.[37] Srpska vezilja je slikarka – impresionista, i u tom je smislu mnogo ispred svog vremena. Kombinujući vezove i motive u čitave slike, kompozicije, ona je začetnik impresionizma mnogo ranije nego što je ovaj umetnički pravac postao poznat i definisan u ostatku Evrope.[38] Vezilja čak i kada preuzima uticaje, što je neminovno, nikada to ne čini automatski – već kreativno, u duhu svog stvaralaštva i narodne tradicije. Na taj način se tradicija obogaćuje. U suvremenim tokovima Belović primećuje povećan upliv direktnih uticaja i preuzimanja, što smatra velikom štetom i osiromašenjem same vezilačke umetnosti u estetskom smislu. Za Bernadžikovsku je lepo ono što je u duhu narodnom, bilo da to smatra u potpunosti obeležjem veza, ili je taj narodni duh samo način preoblikovanja stranih uticaja.

Narodni uticaj se u radovima Jelice Belović postavlja nasuprot modernom, pri čemu njihov odnos nije isključiv, naprotiv. Moderni uticaji „poevropili“ su vezilju i zamutili njeno instiktivno osećanje čisto narodne lepote. Iako smatra da potpadajući pod uticaj modernog, savremenog, vezilja „kvari i unakazuje svoj lepi posao“,[39] kao značajnu osobenost slovenskog naroda u odnosu na ostatak Evrope ističe okrenutost tradiciji, očuvanje tradicije ručnim radom, te samim tim samostalnost narodne umetnosti i kulture. Drugim rečima, upliv i uticaj modernog ne menja suštinski nacionalni pogled na svet, a posebno ne narušava celokupan estetski utisak. Kombinovanje kolorita i tehnika tradicionalnog i modernog za Jelicu Belović je estetski neprihvatljivo, a ističe se da je bilo osuđivano i od strane drugih proučavalaca. Kao primer navodi izložbu ćilima s narodnim motivima koji su preuzeli moderan kolorit, i osudu Savke Subotićke takvih metoda.[40] Vekovima formirana i čuvana, netaknuta individualnost slovenskog tekstilnog stvaralaštva pokrivala je potrebe svih klasa i generacija, te je tako jačala i postala formirana, jasna i definisana. Modernost srpskog tradicionalnog veza Jelica Belović vidi u jednostavnosti njegovih formi, naivnosti, prirodnosti, jasnoći.[41] Modernost je za autorku – nužnost – naročito u novijim generacijama. Ipak, ona ističe da ona mora biti u skladu i duhu sa „individualitetom jugoslovenskoga načina gledanja na lepo“,[42] da bi bila vredna. Udaljavanje od tradicionalnog i autentično narodnog uplivom modernih i stranih uticaja nije nepopravljiv i jednosmeran proces. Izlaz iz toga Jelica Belović vidi pre svega kroz proučavanje, obrazovanje, i negovanje ukusa koji se kvari ali ne gubi. Ovim je stavom autorka i sama pokazala moderne tendencije pri shvatanju tradicije. Stoga naglašava poseban, samo slovenskim narodima svojstven ukus, stil u vezu i tkanju, kojim su kasnije „oplemenili Evropu“.[43]

Potvrdu za izuzetnost ovog zanata koji je mnogo više od toga autorka nalazi u narodnom pesništvu, gde se „na mnogo mjesta govori o vezilji, o narodnom odijelu i nakitu, izrađenom bijelom rukom valjane žene“.[44] Vezilja je za Bernadžikovsku pesnikinja koja piše iglom. Brojni primeri iz narodnog pesništva to potvrđuju,[45] a Jelica Belović pokazuje zavidno poznavanje narodne poezije. Smatrajući da narodna frazeologija, narodna istorija i erotika, narodna melodija i muzika sveukupno imaju važan uticaj na razvoj narodnih vezova, Bernadžikovska je pre svog istraživačkog i sakupljačkog rada na polju vezova detaljno proučila narodnu književnost.[46] Iako su stihovi navedeni uglavnom da potvrde postojanje ili društvenu ulogu, primenu određenih tipova vezova, paralela između „veza“ narodnog pevača stihovima i onog koji vezilja obavlja iglom – neosporiva je. Razumevanje narodnog pevača u srpski vez, tačna i detaljna upotreba njegova na pojedinim mestima u pesmama dokaz je Bernadžikovskoj da je reč o važnom elementu tradicije i tadašnjeg kulturnog života. Poput lirske poezije, narodni vez je pratio svaku „zgodu i nezgodu“ u životu tradicionalnog čoveka, i tako usko povezan sa religijom i religijskom praksom, dobro se očuvao, više nego ma koja druga grana umetnosti.[47] Stil ili slog u govoru i pesništvu za autorku je ekvivalentan stilu u dekorativnoj umetnosti i oba predstavljaju izraz načina mišljenja i osećanja. Tu sličnost i vezu potvrđuje zaključak autorke o izumiranju starog tekstilnog zanata, tehnika i veština, što potvrdu i snagu dobija tek kada se podvuče kontekstom u kome

ne pjevaju se više one narodne pjesme, koje su u klasičnom obliku silazile s usana narodnog pevača, nema više narodnih poslovica, punih filozofije i poetičkih aforizama, koje su ispoređivali sa najlepšim sentencijama evropskih naroda, nema više priproste seljačke naivnosti, koja je zamišljala dražesne narode priče, narodnu književnost i glazbu, koja je zadivila svjetske književnike i umjetnike novog stoleća.[48]

Ipak, u vrednosnom smislu, Bernadžikovska izdvaja tekstilnu umetnost kao najiskreniji, najneposredniji i najintimniji aspekt narodne umetnosti. Nestajanje ovog vida stvaralaštva ona tumači kao povlačenje pred razvojem tzv. „visoke kulture“, što doživljava kao ništa više nego nužnost i prirodan tok stvari. Izumiranje tekstilnog zanata autorka izjednačuje sa izumiranjem vrlina koje su ga uzorokovale i podsticale. I na tom nivou, na nivou propadanja, nestajanja narodne vezilje kao junakinje narodnog stvaralaštva, kao autorke, kao medijatora između starih i novih generacija, na tom nivou se jasno ocrtava nadmoć kolektivnog upliva, potreba i znanja koja on nosi. Tako od nužnosti i potrebe narodna vezilja dolazi do veza kao „imitacije, zabavice i dangubice“. Uloga Jelice Belović u čitavom ovom procesu bila je višestruka – uloga posmatrača, naučnika, ali i uloga stvaraoca – vezilje koja i sama, sopstvenim iskustvom[49] i trudom čini deo kolektivnog lika koji tako glasno afirmiše.