Kratki epistolarni zapisi, Pisma iz Indije Jelene J. Dimitrijević (1862-1945), objavljeni su prvi put davne 1928. godine u Beogradu, kao integralni deo putopisnog rukopisa S puta oko sveta. Posle skoro punih 90 godina, 2017. godine pojavljuje se izdanje Pisama iz Indije koje je priredila i objavila dr Ana Stjelja, već godinama zaokupljena književnim delom kruševačke književnice i svetske putnice.[2] U čast 155-godišnjice rođenja Jelene Dimitrijević i 90-godišnjice njenog susreta sa poetskim sinom Indije, pesnikom Rabindranatom Tagorom,[3] Pisma su, kao podsećanje na književni i kulturološki značajan tekst, ponovo objavljena, ali ovog puta uz komentare izdavača i paralelni prevod na engleski i hindi jezik kao svojevrstan čitalački kuriozitet, omogućivši književnom radu Jelene Dimitrijević da postane dostupniji i čitaniji.

U relativno poznoj životnoj dobi za daleka putovanja, Jelena Dimitrijević 1926. godine započinje svoj „pohod“ na Istok, tokom kojeg su nastali njeni značajni putopisni zapisi. Pisma iz Indije čine dva epistolarna zapisa iz Madrasa upućena neodređenim adresatima, tačnije studentkinjama, odnosno mladim devojkama. U prvom pismu, datiranom 11. marta 1927. godine, autorka opisuje prvi kontakt sa indijskim tlom, narodom i njegovim navikama i običajima. Živi opisi koji prate unutrašnje stanje i uzbuđenje raščaravaju tekstualnu konstrukciju i topose o istočnjačkoj kulturi i egzotičnim predelima. Prvo pismo nagoveštava neizmernu želju autorke da se sastane sa Rabindranatom Tagorom i predstavlja uvertiru u drugo, neznatno duže pismo koje podrobno uprizoruje susret dve poetske duše u Indiji. Drugo pismo nastalo 12. marta 1927. godine predstavlja detaljno opisivanje prvog ulaska u sveti hram, razgovore o kolonijalizmu i tada aktuelnim političkim dešavanjima u Indiji. Sve podrobne deskripicije, zapažanja, okolna dešavanja i pojedinosti „okvir su oko duhovnog lika Tagorova, kao što su oni razni bogovi i božanstva u obliku ljudi i životinja po induskim hramovima okvir oko svetog bića Bramina.“[4] No, čini se ipak da je fascinacija Jelene Dimitrijević Indijom, egzotičnom, misterioznom i neobuzdanom, najsnažnije osećanje koje čitalac putem stilski naglašenih mesta naslućuje u tekstu. Osećanje pripadnosti Indiji postepeno se pretapa u nacrt fenomenologije ženskog, imajući u vidu da autorka u više navrata indijsku zemlju ekstatično naziva majkom.

Pisma iz Indije ne predstavljaju samo lična zapažanja i esejističke zapise autobiografskog karaktera, već i svedočenje o etosu i umeću življenja jednog naroda s kojim, premda geografski i kulturno udaljenim, srpska autorka pronalazi duhovnu sponu:

I ja sam uobrazila da su me ova dva neobična čoveka primili u kuću samo zato što sam ja mladiću kazala, kad sam rekla svoje ime, da sam iz Srbije. Jer velikoj Indiji imponuje mala Srbija; i nju uzimaju kao ideal za ostvarenje svojih ideala.[5]

Zahvaljujući sponi velike Indije i male Srbije, Tagor, vidno bolestan, prima u posetu Jelenu Dimitrijević i uzvraća ljubaznom običajnošću i požrtvovanošću, prisećajući se „slovenskog gostoljublja“[6] koje je iskusio prilikom svog boravka u Beogradu. Premda je centralni narativni događaj susret sa indijskim pesnikom, ključna, složena poetska slika postaje autorkino kaleidoskopsko predočavanje Istoka kroz lik bengalskog pesnika, sofisticirana zapažanja i demistifikaciju svega ranije pročitanog i imaginiranog o udaljenim, mističnim predelima:

Indija nije onakva kako sam o njoj čitala i slušala. Ali o njoj su pisali i o njoj su mi pričali strani ljudi koji nju nisu umeli videti onakvu kakva je. Indija nije ostarela, a nije se ni podmladila: i danas je onakva kakva je bila u ono doba kad je Buda držao prvu propoved, u Sarnatu, u blizini svetog grada Benaresa... Majka Indija![7]

Sliku Indije kao jednog dela istočnjačkog mozaika autorka konstruiše jednostavnim stilom i kratkim rečenicama. Pesnička poređenja i originalni spojevi reči uz izraženu notu autentične sentimentalnosti i ushićenosti posledično su praćeni i sporadičnom redundantnošću u izrazu. Mangovo drveće i kokos-palme na vrelom vazduhu, iskeženi majmuni i žene lagano odevene u tradicionalni sari samo su neki od narativnih detalja koji čitaocima približavaju važnost pristupanja Tagorovoj kući kao duhovnom središtu i važnost susreta sa poetskim sinom Indije, što za Jelenu Dimitrijević, čini se, predstavlja susret sa bengalskom poezijom samom.

Revitalizacija Pisama iz Indije Jelene J. Dimitrijević značajna je i zbog prevoda teksta na engleski i hindi jezik koji su uključeni u ovo izdanje. Engleski prevod Pisama precizan je i jasno prati misao poetskog „ja“ transponovanu u drugi jezik. Nedostaci engleskog prevoda u suštini obeleženi su granicama jednog jezika, najčešće prozodijskog i leksičkog tipa. Otuda, na primer, sintagma „izlivena reka od sveta“[8] prevodi se kao „the overflown river of people“[9] pri čemu se gubi lepota konteksta reči svet. Prevod na hindi u suštini je prevod „iz druge ruke“, odnosno sa engleskog, te bi bilo uputno u budućnosti da poznavaoci hindi jezika prokomentarišu kvalitet i postupak takvog prevoda, s obzirom na to da prevođenje ne podrazumeva isključivo prenos značenja teksta, već i razumevanje date kulture.

Bilo u Indiji, na engleskom ili srpskom govornom području, današnjem čitaocu Pisma iz Indije pružaju nagoveštaj dugogodišnjeg stvaralaštva Jelene J. Dimitrijević, koje je neopravdano čitalački i kritički zapostavljeno. Ponovno izdanje Pisama iz Indije zapravo je podsećanje i na sve druge putopise Jelene J. Dimitrijević iz Soluna, Egipta ili Amerike, kao i na njen specifičan kulturološko-antropološki uvid u druge svetove i narode. Raščaravanje literarno okamenjenog sveta Istoka u Pismima ujedno predstavlja i stvaranje novog sveta putem slike o toploj i bezbrižnoj unutrašnjosti Indije – Velike Majke Indije Jelene Dimitrijević.