Iako je u prošlosti postojalo više slučajeva pojedinačnog učešća žena u vojnim odredima, ti slučajevi nisu predstavljali ustaljenu praksu, već izolovane primere, ali su pored toga negirali tezu o miroljubivom ženskom karakteru i svedočili da su žene, kao i muškarci, kadre da vrše organizovano nasilje.[1] Tokom Prvog svetskog rata u mnogim zemljama su uvedene ženske vojne službe, ali su one uglavnom po okončanju sukoba raspuštene. U Velikoj Britaniji su ženski pomoćni odredi uvedeni ponovo 1938. godine, a u SAD tek 1941, neposredno pre stupanja u rat. Tokom Drugog svetskog rata oko 800.000 sovjetskih, 500.000 britanskih i 200.000 američkih žena služilo je uglavnom u pomoćnim vojnim odredima.[2]

U Sovjetskom Savezu su pod vojnu obavezu potpadali samo muškarci, a žene su primane u odrede kao dobrovoljci, ali su za razliku od žena u drugim zemljama bile angažovane i u boračkim redovima. Mada su sovjetske žene na početku rata primane u vojsku najviše kao sanitetsko osoblje, vremenom su te granice izbledele, čak su i bolničarke nosile oružje, a značaj žena je porastao usled nedostatka muškaraca. U sovjetskoj armiji se oko 120.000 žena borilo u prvim borbenim linijama.[3] Najveći stepen učešća žena zabeležen je 1943. kada su činile osam odsto sovjetskih oružanih snaga.[4]

Sovjetska propaganda je naročito isticala primere ženskog učešća u partizanskom pokretu na okupiranim sovjetskim teritorijama, pri čemu je Zoja Kosmodemjanskaja (Zóя Kosmodemья́nskaя) gotovo mitologizovana.[5] Za razliku od toga, evropske pokrete otpora odlikovalo je uglavnom učešće malog broja žena što se podudaralo i sa nasleđenim vojnim tradicijama. Ove tradicije su na Balkanu imale svoje specifičnosti, pre svega kod ustaničkih pokreta i otuda je broj žena koje su učestvovale u pokretima otpora na bivšoj jugoslovenskoj teritoriji, ali i na području Grčke i Albanije, bio značajno veći.[6]

U međuratnom periodu, među jugoslovenskim dobrovoljcima u Španskom građanskom ratu bilo je i 14 žena koje su uglavnom delovale kao sanitetsko osoblje.[7] Uprkos toj činjenici pojedine jugoslovenske komunistkinje koje su u tom periodu boravile u Moskvi ostavile su sećanja da je postojala direktiva da se žene ne šalju u Španiju.[8]

Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je od druge polovine tridesetih godina počela da, u skladu sa politikom Narodnog fronta, aktivnije radi na pridobijanju žena i povećanju njihovog broja u partijskom članstvu. Peta zemaljska konferencija KPJ 1940. na kojoj je posebno razmatrano žensko pitanje, kao i prijem dveju žena u sastav CK KPJ svedočili su o porastu uloge žena u pokretu.[9] Za razliku od 1935. godine kada su pojedine žene svedočile da je bila „retkost da su žene bile primljene u partiju“,[10] o otvaranju, većoj pristupačnosti i povećanju učešća žena u partijskim organizacijama govore i podaci da su u Beogradu 1941. od 500 članova Partije 100 bile žene, a od 1500 članova SKOJ-a polovina je bila ženskog roda.[11]

Nastavak predratne politike KPJ prema ženama, nakon vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije i okupacije Srbije, ogledao se i u činjenici da je Spasenija Babović kao članica PK KPJ za Srbiju bila u prvoj polovini maja izabrana u novoformiranu Vojnu komisiju pri PK KPJ za Srbiju, a učestvovala je i u organizaciji sabotaža, kao i u organizovanju akcije spasavanja Aleksandra Rankovića iz bolnice.[12] Učešće žena u borbama i mogućnost da one imaju rukovodeće uloge u uslovima rata, razmatrani su u pojedinim partijskim organizacijama u Beogradu, kada je pokrenuto i pitanje da li bi žena mogla biti komesar. Prilikom ove diskusije uprkos svesti da bi takva pojava izazvala negativnu reakciju javnosti, prevagnuo je stav da žena može biti komesar.[13]

Uprkos tome, učešće žena u ustaničkim, narodnooslobodilačkim odredima nije bilo planirano, već se računalo na mobilisanje muškaraca, dok je za žene bilo predviđeno da se bave partijskim poslovima i angažuju u sanitetu. U skladu sa tim, Okružni komitet KPJ u Nišu je do avgusta 1941. osnovao četiri ženske sanitetske grupe.[14] Sreten Žujović je krajem jula izneo stav da je odredima potrebno pridodati žene bolničarke, koje bi stanovale u selima u blizini odreda i služile kao punkt za prihvatanje u odred, nabavku hrane i brigu o ranjenicima.[15] Prema izveštajima Kosmajskog odreda, ovaj predlog se nije pokazao kao dobro rešenje. U ovom odredu je tokom septembra bilo sedam žena koje su bile raspoređene po četama, pošto se pokazalo kao loša praksa da borave u kućama po selima i dešavalo se da u kritičnim trenucima, posebno u slučaju sukoba, budu izbacivane iz kuća i ostavljene bez zaštite. Pored toga, istican je njihov doprinos kulturno-prosvetnom i sanitetskom radu.[16]

Prema pojedinim podacima, komandant Prvog šumadijskog odreda Milan Blagojević se protivio prijemu žena u odred, iako su se u njemu nalazile tri žene, a partizanskim odredima tokom jula 1941. priključila se i njegova supruga. Ni Okružni komitet u Čačku nije na početku ustanka bio saglasan sa upućivanjem žena u odrede.[17] Blagojević je pokušao da nastavi politiku izolovanja žena u sanitetskoj službi. Broj žena koje su kao borci učestvovale u Kosmajskom odredu narastao je na 12, ali je Blagojević tokom oktobra preuzimajući rukovođenje ovim odredom, njima dodelio druge zadatke – četiri je rasporedio na sanitetski rad u zasebno organizovanom punktu, a ostale uputio u Posavski odred.[18] Dr Julka Mešterović je septembra 1941. pokušavala da odbije prijem seoskih devojaka za bolničarke izgovarajući se i protivljenjem pripadnika štaba odreda.[19] I u Beličkom odredu je postojala težnja da se žene, uprkos njihovoj želji da budu borci, angažuju u radu saniteta. Petar Stambolić je tokom septembra 1941. neodređeno izveštavao da se tu desio i „sukob žena u odredu“.[20]

U proglasu koji je Valjevski odred sredinom septembra 1941. godine uputio ženama, one su pozivane na davanje doprinosa otporu, ali iako je isticano da ima onih koje su stupile u oružane i u redove bolničarki, naglasak je stavljan na upućivanje muškaraca u borbene redove, dok je očekivano da žene preuzmu brigu o kući i snabdevanju. Značaj proglasa, pored toga, ležao je i u tome što je u njemu obećano pravno izjednačavanje žena sa muškarcima.[21]

Prijem žena u ustaničke odrede otežavalo je odsustvo odgovarajućih uputstava po tom pitanju. To je dovelo i do slučajeva da su partizanski odredi odbijali da uključe žene u svoj sastav.[22] Dileme povodom prijema žena u odrede mučile su lokalne komitete tokom avgusta 1941, usled čega je Okružni komitet u Šapcu tražio uputstva od Pokrajinskog komiteta, uz isticanje da već postoji mogućnost da se 6-7 žena iz Šapca prebaci u odred, što svedoči da je postojalo interesovanje u tom pogledu.[23] Politika koja će se voditi prema stanovništvu tokom ustanka najotvorenije je definisana u uputstvima koja je PK KPJ za Srbiju izdao Okružnom komitetu u Šapcu 20. avgusta. Ova uputstva odlikuje izrazita umerenost i obazrivost, naročito u pogledu postupanja prema stanovništvu uz naglašavanje potrebe izbegavanja radikalizacije borbe u klasnom pogledu.[24] Ovom prilikom je prvi put definisano i pitanje politike prema ženama. Iako je u početku istaknuto da žene mogu doprinositi i svojim delovanjem u odredima „ako treba – i s puškom u ruci“, ipak je prednost data potrebi da se one zadrže u gradovima ukoliko nisu kompromitovane i da tamo služe za održavanje veze, dok je kompromitovane bilo potrebno upotrebiti za kurirsku službu, negovanje bolesnika i ranjenika. Iako je u počeku naglašavano da „drugarice mogu odlično koristiti u odredima“ ipak je njihovo uključivanje isticano sa zadrškom, samo u nužnim slučajevima, dok im je kao najvažnija uloga bio namenjen rad u pozadini.

Prisustvo žena u narodnooslobodilačkim odredima, uprkos nedovoljno jasnoj politici, postajalo je sve veće. Žene su u najvećoj meri angažovane na sporednim poslovima, pre svega na radu u sanitetu i kuhinji, ali je postepeno ta njihova aktivnost prerastala u boračke dužnosti. U Užicu su Vesti donele članak o mladim partizankama za koje je isticana ne samo spremnost, već dokazana sposobnost da budu bolničarke i borci.[25] U ustanku su čak i žene zadužene za sanitet, poput Savete Javorine obučavane u rukovanju puškom, učestvovale u borbama, ali i u propagandnom radu i držanju zborova.[26] Pojedine žene, poput Sonje Marinković, članice PK KPJ za Vojvodinu, bile su angažovane na organizaciji ustanka u Banatu i Bačkoj.[27] Prema iskazu Vere Miletić, veći odziv ustanku stanovništva u okolini Požarevca nastupio je angažovanjem učiteljskog bračnog para, Veljka i Natalije Dugošević, koji su uživali autoritet i ugled u okolini.[28] Polet ustanka bio je i rezultat saradnje sa četničkim odredima sa kojim se partizani postepeno razilaze. Za manje od četiri meseca, partizanski odred u kome je bilo i 17 žena, uglavnom srednjoškolki, se skoro potpuno osuo, a krajem novembra uhvaćena je i učiteljica Natalija.[29]

Razvojem ustanka su suprotnosti narodnooslobodilačkog i ravnogorskog pokreta jačale i sve više dolazile do izražaja narastajući do te mere da su, na uštrb međusobnog neprijateljstva, potisnule svest o potrebi borbe protiv zajedničkog neprijatelja. Saradnja koja je uspostavljana tokom avgusta, bila je tokom septembra i oktobra 1941. narušena, da bi početkom novembra nesporazumi sa četničkim snagama prerasli u otvoreni sukob, u kome su među prvima stradale žene u partizanskim odredima. Prilikom transporta partizanskih ranjenika sa medicinskim osobljem četnici su kod Mionice uhvatili, a potom streljali 33 osobe, uključujući 17 žena, među kojima su bile i istaknute partijske aktivistkinje.[30] Početkom novembra, kada su četnici Filipa Ajdačića napali Kosjerić, posebno je izdvojeno i ubijeno nekoliko osoba koje su označene kao organizatori ustanka, među kojima su bile i dve učiteljice. Ubistvo bolničarki i učiteljica korišćeno je u propagandne svrhe. Narodnooslobodilačka propaganda je isticala da su te žene silovane i masakrirane o čemu su pisala i retka štampana glasila partizanskih odreda u Srbiji 1942. godine.[31] Ova ubistva su dodatno opteretila četničko-partizanske odnose, a predstavljala su i jednu od osnova posleratne optužnice protiv Draže Mihailovića.

Slomom ustanka došlo je do žrtvovanja i odbacivanja žena iz narodnooslobodilačkih odreda i njihovog vraćanja u Srbiju. Prema sećanju Gojka Nikoliša, već prilikom povlačenja iz Srbije i propasti Užičke republike partizanski odredi su ostavljali žene i upućivali ih da se vrate kućama, tretirajući ih kao neku vrstu „balasta“.[32] Prilikom povlačenja partizanskih odreda iz Srbije uz njih je išao veliki broj žena, što je otežavalo kretanje, usled čega je odlučeno da se one vrate kućama. Čak i u situacijama kada su pojedine žene odbijale da se vrate, kao u slučaju Takovskog bataljona, štab je odlučivao da im uskrati hranu i na taj način ih prisili na povratak, a one upornije čak su bile isključene iz sastava bataljona i morale su da se kreću na određenoj razdaljini od glavnine trupa.[33]

Mnoge žene su poslušale partijsku direktivu da se ne povlače iz Srbije ukoliko nisu kompromitovane, smatrajući da će njihova delatnost ostati nepoznata vlastima, što su kasnija hapšenja demantovala.[34] Na vraćanje žena verovatno je uticao i stav da će one zbog svog pola biti blaže tretirane, ali i uverenje o skorom povratku i nastavku ustanka u Srbiji. [35] Deo žena ostao je u sastavu partizanskih jedinica nakon povlačenja i one su uglavnom ušle u sastav Prve i Druge proleterske brigade.[36]

Žene u sastavu narodnooslobodilačkih odreda stradale su i u akcijama slamanja ustanka, poput zarobljenih partizanki Posavskog odreda koje su nemačke snage žive spalile u selu Šljivovici na Zlatiboru.[37] Drugu grupu žena koje su stradale tokom gušenja ustanka činile su one koje su učestvovale u radu narodnooslobodilačkih odreda tokom ustanka, a zatim ostale u Srbiji, uglavnom prepuštene same sebi, pa su lako pale u ruke vlasti. Osim toga, posebnu grupu činile su žene, uglavnom partijski angažovane, koje su nakon povlačenja u Sandžak upućene nazad u zapadnu Srbiju radi nastavljanja partijskog rada. U ovoj grupi nalazile su se Cveta Dabić, Nada Drčalić, Mileva Đurić, Nada Vuković, Keti Minderović, Dara Pavlović, Rakila Kotarev.[38] Mnoge žene koje su se istakle svojom aktivnošću, poput Mileve Đurić ili Cvete Dabić, čiji je muž bio zamenik komandanta Užičkog partizanskog odreda, vraćene su iz Sandžaka na terenski rad u Užice, gde su bile vrlo brzo otkrivene.[39] Ubrzo po povratku u Srbiju decembra 1941. uhvaćena je i Ljubica Mazinjanin koja se takođe istakla tokom ustanka, a čiji je muž Andrija bio komesar Tamnavskog odreda.

I kada su uspevale da se spasu stradanja nakon sloma ustanka, mnoge žene su bile izložene stalnoj sumnji i naknadno hapšene i zadržavane, što je kod njih stvaralo psihičku napetost i osećaj neizvesnosti. Pojedine žene, poput Nadežde Carević, su i tokom 1943. hapšene zbog toga što su od septembra do novembra 1941. bile kuvarice i bolničarke u ustaničkim redovima. U slučaju Carevićeve, hapšenje je bio izvršeno na osnovu sećanja nemačkog vojnika zarobljenog tokom ustanka koji ju je prepoznao i uhapsio na Terazijama.[40]

Žene koje su pomagale partizanske odrede i učestvovale u njima, usled progona i hapšenja tokom 1942. doživljavale su i porodične tragedije, ali su uprkos tome i uprkos garancija stanovništva da će živeti mirno, nastavljale svoju delatnost.[41] Uprkos progonima, bilo je i slučajeva da su žene uspevale da se vrate kućama i neopaženo prežive okupaciju.[42] Pojedine žene su se spasle uz pomoć prijateljskih i rodbinskih veza sa predstavnicima vlasti, ali takvi pokušaji nisu bili uvek uspešni.[43]

Iako je decembra 1941. došlo do slamanja ustaničkog pokreta, među predstavnicima okupatora i kolaboracionističkih vlasti vladalo je uverenje da će do novog uspona ustanka doći na proleće 1942. godine.[44] Izloženi progonima, mnogi partizanski odredi u Srbiji su uništeni ili su se sami raspustili, a oni koji su opstajali bili su neprestano progonjeni i uz to izloženi neraspoloženju stanovništva koje se iz straha od odmazdi ustezalo da ih pomogne. Tokom 1942. napori vlasti bili su usmereni na uništavanje partizanskih odreda u jugoistočnoj Srbiji koji su se dotada u velikoj meri samostalno razvijali.[45] Pod okolnostima progona i u ovim odredima došlo je do pojave odbacivanja žena. Prilikom priprema za ofanzivu okupacionih vlasti, Ratko Pavlović je naredio da se iz Pasjačke i Vidovačke čete sklone bolesni, manje izdržljivi i žene što je kasnije iskorišćeno za pokretanje pitanja njegove odgovornosti za raspad četa.[46] Prilikom partijskog saslušanja Pavlovića i bivšeg komandanta Pasjačke čete Vojina Bajovića, oni su za raspad odreda, zbog intriga i panike, krivili partizanku Veru.

Za razliku od neodlučnosti po pitanju prijema žena u odrede tokom ustanka i njihovog odbacivanja prilikom njegovog sloma, kriza partizanskog pokreta tokom 1942. uticala je na promenu opšte politike prijema žena u odrede. Već u februaru 1942. Josip Broz je konstatovao velike uspehe narodnooslobodilačkog pokreta kada su u pitanju žene, smatrajući da se one mogu iskoristiti da se kod njihovih muževa suzbije uticaj četničke propagande, kao i da se obezbedi pomoć odredima. U pismu koje je uputio Edvardu Kardelju i Ivi Loli Ribaru, Josip Broz je konstatovao da ima više zahteva žena da idu u odrede i da je rešeno da se one primaju ne samo kao bolničarke, već i kao borci.[47] Prijem žena u odrede kao boraca opravdavan je njihovim brojnim zahtevima, što ukazuje da takva odluka nije bila samo deo planirane politike, već i proizvod volje i izbora samih žena.[48] O primeni odluke o prijemu žena u odrede svedočio je i Moša Pijade, koji je u aprilu 1942. javljao Titu da su omladinske čete počele da primaju žene.[49]

Na raniji neodlučan stav u pogledu prijema žena u odrede uticalo je i to da ovo pitanje nije bilo definisano od strane Moskve sve do marta 1942. kada su Sovjeti otpočeli kampanju za mobilizaciju žena u Crvenu armiju.[50] Od proleća 1942. u Sovjetskom Savezu su počele kampanje mobilizacije sovjetskih žena, članica Partije, od kojih su mnoge primane u vojsku bez pregleda i testiranja, a posebno su pozivane žene bez dece i one koje nisu zaposlene.[51] Titovo odobrenje da se žene primaju u odrede vremenski se poklopilo sa sovjetskom mobilizacijom ženskih dobrovoljaca u redovne vojne snage, ali i sa periodom krize odreda i pomanjkanja ljudstva, usled čega je bilo i rezultat pragmatičnosti.

Nakon Titovog odobrenja, usledio je i članak Spasenije Babović objavljen u Proleteru za mart-april 1942. u kome je kritikovala „nazadnjačka i nakaradna gledišta da žene ne mogu učestvovati sa oružjem u borbi“. Nasuprot tome, propagirana je potreba da se ženama omogući ravnopravno učešće u borbi pozivanjem na činjenicu da su one dokazale da su „sposobne snositi sve teškoće partizanskog ratovanja kao muškarci“.[52]

Ovi stavovi su došli do izražaja i u okupiranoj Srbiji, gde je u istom periodu u uputstvu Okružnog komiteta KPJ za Požarevac od 14. marta 1942. partijskom članstvu u partizanskim jedinicama bilo naglašeno: „Strano je i tuđe shvatanje pojedinaca da ženama nije mesto u odredu. Ako su pojedine žene napravile greške, to ne znači da žena ne može biti dobar borac. To buržoasko i nama tuđe shvatanje mora biti iskorenjeno kod svakog pojedinca, pogotovo kad imamo i kod nas primera o herojskom držanju žena.“[53]

Pomoć i učešće žena u partizanskim odredima bili su primećeni i od strane okupacionih vlasti. U izveštaju komandujućeg generala i zapovednika Srbije oktobra 1942. o ustaničkom pokretu isticano je: „Aktivno učešće žena i devojaka u nezi bolesnika i ranjenika kao i kurirskoj službi, uobičajeno je u svim odredima.“[54]

U publikaciji Žene Srbije u NOB[55] objavljene su biografije 967 žena iz Srbije koje su označene kao učesnice narodnooslobodilačke borbe. Od ovih žena ukupno je 521 (53,9%) učestvovala u narodnooslobodilačkim odredima. Najveći broj žena (298) priključio se odredima tokom ustanka 1941. Najmanje žena (41) pristupilo je odredima tokom krize 1942. godine, a zatim dolazi do porasta njihovog učešća 1943. kada u odrede stupa 112 posmatranih žena. Pristupanje žena odredima ubrzo nakon toga opada i tokom 1944. u odrede stupa 70 žena. Od 298 žena koje su stupile u narodnooslobodilačke odrede tokom 1941, njih 157 se krajem iste godine povuklo sa glavninom partizanskih snaga, a nakon povlačenja, 15 je vraćeno na teritoriju Srbije.

(Tabela br. 1)

Pristajanje partizanskih odreda uz sve koji su ugroženi i koji su se borili za svoje živote uticalo je da je ovaj pokret dobijao podršku u krajevima sa ugroženim srpskim stanovništvom, gde mu je prilazio narod koji je ostajao bez imovine i usled ugrožene egzistencije bio spreman na očajničku borbu. Pod takvim okolnostima narodnooslobodilačkom pokretu su pristupale i žene koje nisu bile pobornice i simpatizerke komunističke partije, ali su iskazivale spremnost da se bore.[56] U bici na Sutjesci učestvovale su 2.844 žene što prema procenama predstavlja 15% čitave partizanske borbene grupacije. Pri tome, većina ovih žena (86%) bila je mlađa od 25 godina, a njih 587 poginulo je tokom bitke.[57] Najveći broj žena činile su Srpkinje (1.268) i Crnogorke (635), od čega je sa područja Srbije bila 151 žena (5,3%).[58]

Za razliku od ostalih bivših jugoslovenskih teritorija, veliki broj pripadnica narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji činile su žene koje su pre rata pripadale komunističkom pokretu. Od 967 žena čije su biografije predstavljene u knjizi Žene Srbije u NOB, njih 370 (38,3%) bile su pre 1941. članice KPJ ili SKOJ-a, a jedan deo njih bio je aktivan i u Ženskom pokretu.

(Tabela br. 2)

Iako je na području Srbije preovlađivalo seosko stanovništvo, među učesnicama narodnooslobodilačkog pokreta, bilo je gotovo podjednako žena sa sela (459) i onih iz gradskih i varoških sredina (474). Najviše je bilo učenica, studentkinja, prosvetnih radnica i intelektualki (337). Mnoge žene koje su stupile u partizanske odrede bile su pre rata angažovane u studentskom komunističkom pokretu, bile su visoko obrazovane i kao takve mogle su da deluju pre svega na značajnim propagandnim poslovima. Uglavnom je bila reč o veoma mladim ženama, koje su najvećim delom rođene u periodu između 1916. i 1925. godine i koje su tokom rata uglavnom bile u dvadesetim godinama. Mladost i slična generacijska pripadnost zajedničko su obeležje velikog broja partizanki sa jugoslovenskog prostora.

(Tabela br. 3)

Tokom okupacije, žene su bile angažovane ne samo u narodnooslobodilačkim odredima nego i u radu partijske organizacije, naročito u gradovima, gde su učestvovale u organizovanju i iskazivanju otpora. Posebno je deo ženske srednjoškolske omladine, angažovane u skojevskom aparatu učestvovao u prilično smelim sabotažama u Beogradu tokom leta 1941. godine. Hrabrost ženskog komunističkog podmlatka i spremnost na akciju brzo su se ispoljili: u Beogradu su dve 16-godišnje srednjoškolke 26. jula zapalile nemački kamion.[59] Devojke, uglavnom učenice, poput Zore Božović, Nade Anastasijević, Lepe Mitrović, Radmile Jović, učestvovale su tokom leta 1941. u sabotažama u Beogradu, kao i u pisanju i rasturanju parola i letaka.

U partijskoj organizaciji, naročito u gradovima, bio je angažovan znatno veći broj žena koje su, usled odsustva muškaraca, ali i zbog manje pozornosti policijskih vlasti, korišćene za partijski rad. Brojnost žena u partijskim organizacijama bila je uslovljena i stavom da žene treba pripremati za rad i rukovodstvo u partijskim organizacijama pošto muškarci odlaze u odrede. Pojedine analize strukture beogradske partijske organizacije u prvim godinama okupacije ukazuju da su žene činile 20,5% njenog sastava.[60] Postojala je težnja da žene budu prisutne u svim rukovodećim forumima, a to nastojanje često nije bilo samo deklarativno, već su žene obavljale složene poslove i ugrožavale svoj život. U PK KPJ za Srbiju bilo je šest muškaraca i tri žene (Spasenija Babović, Ljubinka Milosavljević i Mitra Mitrović), ali su one veći deo okupacije provele van teritorije okupirane Srbije. PK KPJ za Srbiju je rukovodio mrežom od 16 okružnih komiteta, a među sekretarima okružnih komiteta tokom okupacije bile su: Leposava Stamenković (Leskovac), Olga Milutinović (Kraljevo), Milica Pavlović (Valjevo).[61]

Po povlačenju većine partizanskih snaga, aktivnost partijske organizacije u Srbiji bila je otežana malim mogućnostima da se kompromitovana i ugrožena lica sklone u odrede, što je dovelo do porasta obima hapšenja članstva tokom 1942. i osipanja organizacije.[62] Ilegalan rad, progoni, stalne sumnje i neizvesnost uticali su na nastajanje osetljivog psihičkog raspoloženja i razdražljivosti. Nervna iscrpljenost i prenapregnutost ilegalnih partijskih radnika u gradovima bile su takve da se Razumenka Petrović sećala da je „imala osećaj gonjene zveri“.[63] Nemogućnost da se ilegalci sklone u odrede vodila ih je često u beznađe. „Beograd je bio mišolovka, bilo je očevidno da svi moraju jednog dana nastradati“ – bilo je mišljenje jedne od uhapšenih žena.[64] Nakon hapšenja, i borbeniji i iskusniji članovi Partije u zatvorima su podlegali pritisku.[65] Priznanje u policijskoj istrazi bilo je čest slučaj uprkos partijskim uputstvima o hrabrom držanju pred neprijateljem i negovanju konspirativnosti. Ova pojava uticala je na širenje nepoverenja prema onima koji su nakon hapšenja puštani na slobodu.[66]

Stalna hapšenja i partijske provale naročito su ugrožavale žene na istaknutim partijskim položajima, posebno u Beogradu. Partijska organizacija u Beogradu je trpela stalne promene, osipanja i reorganizacije što je trebalo da promeni Vera Miletić kao novi sekretar MK od septembra 1943. O teškom stanju i policijskoj kontroli u Beogradu svedoči činjenica da je Miletićeva uhapšena nakon nešto više od mesec dana boravka u gradu.[67] Na saslušanju je Miletićeva priznala da su i ona i njena okolina bili svesni opasnosti, ali i da je isticano „da nije u Beogradu tako strašno kako se priča“, a verovalo se da će kao žena imati veće mogućnosti rada i kretanja.[68]

Nisu opasnosti bile izložene samo žene koje su upućivane na rad u Beograd, već i one koje su zbog kompromitovanosti upućivane iz Beograda na rad u druge gradove, gde su ubrzo razotkrivane. Tako je Julija Derele otkrivena u Prokuplju, a dr Zora Ilić Obradović u Kraljevu 1942. godine.[69]

Žene iz gradova su mogle da stupe u odrede uglavnom preko partijskih veza. Pojedine žene koje nisu bile partijski organizovane pokušavale su tokom ustanka da u odrede stupe preko neproverenih i nesigurnih veza i kontakata, usled čega se događalo da budu predate u ruke četničkim snagama: oni koji su ih predavali, lažno se predstavljajući kao pobornici narodnooslobodilačkog pokreta, posle su ucenjivali njihove porodice, koje su se raspitivale za njihovu dalju sudbinu.[70]

Žene koje su nakon sloma ustanka ostale u Srbiji, a bile su angažovane u komunističkoj organizaciji, uglavnom su učestvovale u ilegalnom partijskom radu u gradovima, ali su povremeno bile aktivne i u sastavu pojedinih odreda. Negativan stav o prisustvu žene u odredima zadržao se u Srbiji i nakon ustanka i partijskih direktiva: komandir čete u kojoj se nalazila istaknuta partijska radnica Radmila Obradović Gojka govorio je da žena u četi donosi maler.[71]

Pripadnice odreda često su po partijskim zadacima napuštale odrede i bile upućivane na partijski rad na terenu, što ih je izlagalo opasnosti. Vera Vrebalov je iz čete oktobra 1943. prebačena na terenski rad kao instruktorka OK KPJ u srezu mlavskom. Uhvaćena je od četnika početkom 1944. kada je uspela da otme bombu i izvrši samoubistvo.[72]

Početkom 1943. godine, vesti o slomu nemačke vojske kod Staljingrada pobudile su nove nade i očekivanja u Srbiji. U periodu januar – mart 1943. došlo je do povećanja broja partizanskih oružanih akcija.[73] I pored toga prvih meseci 1943. u celoj Srbiji je u partizanskim odredima bilo oko 1.200 boraca.[74] Prvi šumadijski odred, obnovljen tokom 1942. godine, u početku nije u svoj sastav primao žene, a tokom marta 1943. Okružno povereništvo KPJ za Mladenovac raspitivalo se da li je ta odluka promenjena i mogu li uputiti neke žene u odred, što svedoči da je postojala zainteresovanost žena za stupanje u odrede.[75]

Od žena nije zahtevano da idu u partizanske odrede, već im je omogućavano da im pristupe, a u praksi je dolazilo do čestog nepoštovanja takvih uputstava. Konzervativne stavove je bilo teško prevazići, a Partija je morala da se bori protiv protivljenja muških pripadnika odreda i težnji da se žene potisnu iz borbenih redova. Javno ispoljene predrasude o ženama partijski organi su nastojali da potiskuju, ali i osuđuju i kažnjavaju u najotvorenijim slučajevima. Isključenje iz Partije jednog komandira čete Druge južnomoravske brigade decembra 1943. bilo je motivisano i kritikom njegovog stava da žene ne mogu biti dobri borci niti rukovodioci.[76]

Tokom avgusta 1943. održano je partijsko savetovanje vojnih i političkih rukovodilaca partizanskih odreda i bataljona iz Šumadije i Zapadne Srbije, kome su prisustvovali predstavnici Glavnog štaba i PK KPJ za Srbiju. Tom prilikom je, između ostalog, istaknuto da su „borci – drugarice“ punopravne kao i „borci drugovi“.[77] Zauzimanje odlučnog stava o prijemu žena u odrede doprinelo je porastu njihovog učešća u partizanskim snagama u Srbiji tokom 1943. godine.

Nasuprot tome, izbegavanje decidnog izjašnjavanja povodom prijema žena u odrede, ali i nastojanje da se one postepeno istisnu iz njih, došli su do izražaja u poslednjoj godini okupacije. Kolebanja u politici prijema žena u odrede najbolje su izražena u izveštaju PK KPJ za Crnu Goru i Boku januara 1944. u kojem je isticano da to pitanje unosi prilično zabune, pošto su vojni odredi stali na stanovište da što manje žena primaju u vojsku, ali su uz to iz svog sastava isključivali i žene koje su stupile u odrede na početku ustanka. Zahtevajući određeniji stav po ovom pitanju, PK KPJ za Crnu Goru je isticao da upućuju žene da stupaju u redove bolničarki i stvaraju radne čete, ali da same žene to smatraju nedovoljnim i ispoljavaju spremnost da učestvuju u borbi.[78] U prvomajskom proglasu 1944. PK SKOJ za Srbiju se posebno obratio devojkama, ali su pored isticanja primera učešća žena u borbama one pozvane da se obučavaju za bolničarke i radom u pozadini pomažu i zamenjuju braću koja se nalaze na frontu. Okružni komitet u Leskovcu je septembra 1944. izdavao uputstva da se žene upućuju na sanitetske kurseve, a ne u vojne odrede.[79]

Demobilizacija žena vršena je od 1944. isključivanjem žena iz borbenih redova, pošto se vojska već mogla osloniti na muške regrute i preoblikovati iz gerilske u regularnu vojsku.[80] Tokom 1944. započelo je i povlačenje bolničarki iz borbenih jedinica i slanje na rad u bolnice ili na političke dužnosti. Tokom 1945. pravljeni su spiskovi žena koje žele da istupe iz vojske, a zatim je u avgustu donet Zakon o demobilizaciji starijih godišta obveznika, žena i hranilaca u JNA i Mornarici po kome je ova lica, osim neophodno potrebnih, bilo potrebno otpustiti tokom naredna dva meseca.[81]

Procenjuje se da je na području Jugoslavije od 1941. do 1945. oko 100.000 žena stupilo u partizanske vojne redove, a da je tokom rata poginulo oko 25.000 i ranjeno oko 40.000 žena.[82] Brojnost žena i njihovo učešće u narodnooslobodilačkom pokretu u Jugoslaviji predstavljaju jedan od izuzetnih fenomena Drugog svetskog rata. Ovu pojavu primetili su i strani predstavnici u partizanskim odredima još tokom ratnih sukoba. Već u februaru 1944, narednik američke vojske Valter Bernštajn (Walter Bernstein) je objavio članak „Partizanska vojska Jugoslavije“, u kome je posebno isticao učešće žena u partizanima, njihovu zastupljenost u komandnom kadru, kao i rodnu ravnopravnost u odredima.[83] I partizansko rukovodstvo je bilo svesno fenomena velikog učešća žena u partizanskim odredima i u dopisima je ukazivalo „na skoro istorijski preokret koji se odvija među ženama, naročito među seljankama“.[84]

Odziv i učešće žena u narodnooslobodilačkim odredima bili su veliki, neočekivani i neplanirani od strane komunističkog vođstva. Sama mogućnost učešća žena u borbi predstavljala je prelomni korak u odnosu na prošlost, a imala je veliki značaj za žene koje su time prvi put masovno stekle mogućnost da daju borbeni doprinos u ratnom sukobu. Omogućavanje ženama da učestvuju u odredima proširilo je regrutacionu bazu narodnooslobodilačkom pokretu i istovremeno delovalo u pravcu potvrđivanja zalaganja za rodnu jednakost. Odredima su pored toga u najvećoj meri pristupale žene koje su bile egzistencijalno ugrožene, prvo kao članice i simpatizerke Partije, a zatim i usled terora, pa je njihova borba predstavljala ne samo borbu za ravnopravnost ili komunističku ideju, već u prvom redu vrstu samoodbrane. Njih je motivisala borba za slobodu, dok je svest o obećanoj emancipaciji postojala, ali nije imala presudnu ulogu. Za mnoge žene prijem u odrede nije bio stvar izbora, već životne ugroženosti, a njihova spremnost da pristupe odredima delovala je kao presudan činilac njihovog učešća. Nepoverenje i nesklonost prijemu žena u odrede dugo su opstajali uprkos upornom zalaganju partijske organizacije na njihovom pobijanju, a preovladali su u kada je prevaziđen nedostatak ljudstva i stvorena regularna vojna snaga.

Tabela br. 1
Učešće žena u narodnooslobodilačkim odredima – prema podacima iz publikacije Žene Srbije u NOB

Tabela br. 2
Politička aktivnost pripadnica narodnooslobdilačkog pokreta pre 1941. godine – prema podacima iz publikacije Žene Srbije u NOB

Tabela br. 3
Starosna struktura pripadnica narodnooslobodilačkog pokreta – prema podacima iz publikacije Žene Srbije u NOB