U ovom radu predstavljene su rodne ideologije u srpskom i španskom društvu 20. veka kroz komparativnu analizu javnih diskursa koji promovišu određene reproduktivne politike u ovim zemljama. Uprkos različitom društveno-političkom razvoju kroz koji su ova društva prošla tokom druge polovine 20. i početkom 21. veka, dominantna rodna ideologija u njima na sličan način je pozicionirala ženu, oslanjajući se, pre svega, na njena biološka svojstva, te ih možemo smatrati paradigmatičnim za razvoj socio-kulturnih i porodičnih sistema patrijarhata. Vremenski period koji ova analiza obuhvata (od početka do druge polovine prošlog veka) predstavlja period burnih istorijskih događaja i preokreta ne samo u pomenutim zemljama, već i na globalnom planu: Prvi svetski rat, Druga Republika i Građanski rat u Španiji, Drugi svetski rat, kao i dolazak komunista na vlast u Srbiji (Jugoslaviji). Isti ovaj period poklapa se sa prvom fazom feminističke borbe za politička prava žena u obe zemlje. Reproduktivne politike su odabrane kao predmet analize zbog uloge koji ovaj element javnog diskursa ima u kreiranju rodnog diskursa i rodnih ideologija u jednom društvu, zbog čega su te politke, potencijalno, od velikog značaja sa emancipaciju žena.
Posmatrane u pan-evropskom kontekstu, reproduktivne politike koje su ovde predstavljene mogu biti analizirane kao deo šire tendencije državnog upravljanja i kontrole nad reproduktivnim procesom, ali i kao jedna od društvenih praksi kontrole i regulacije ženske seksualnosti karakteristične za patrijarhat. Naime, različite metode mobilizacije ženske radne snage, sprovedene u svim industrijalizovanim zemljama, pokazuju da su ideologija i kulturni modeli nametnuli državama različite oblike upravljanja i kontrolisanja demografije.[1] Kada su u pitanju dve zemlje u fokusu ovog rada, Građanski rat u Španiji i komunistički prevrat u Jugoslaviji doveli su do, naizgled, potpuno različitog razvoja ova dva društva. Španija je, nakon kratkotrajne liberalne vladavine Druge Republike, ušla u dug period desničarske diktature u kojoj je promovisana tradicionalna uloga žene kao majke i supruge. S druge strane, pak, Srbija (Jugoslavija) je nakon Drugog svetskog rata prešla iz suštinski patrijarhalnog društva u moderno uređeno socijalističko, gde su žene zakonski izjednačene u pravima sa muškarcima, što je bio integralni deo komunističke političke ideologije zasnovane na konceptu inkluzije svih elemenata društva i svih oblasti društvenog i javnog života.[2]
Međutim, kao što ćemo videti, duštveno-ekonomske okolnosti srpskih i španskih žena u posmatranom istorijskom periodu bile su slične, budući da su stari patrijarhalni kulturni modeli nastavili da drže ženu u podređenom položaju bilo formalno (to jest, putem zakonodavstva), bilo neformalno (to jest, putem nasleđenih patrijarhalnih praksi ukorenjenih u društvu).
Reproduktivne politike i demografski diskursi kao odraz rodne ideologije
Reprodukcija je suštinski rodno markiran proces. Ipak, činjenica da su žene te koje tradicionalno preuzimaju ulogu odgajanja dece jeste društveno, a ne biološki određena. Ove fiziološke i društvene činjenice tradicionalno kreiraju rodne odnose neravnopravnosti i nejednakosti. Rod je, stoga, u središtu pažnje antropološke i sociološke analize reprodukcije, a feministički pristup ovom problemu ističe aktivnu žensku ulogu u reproduktivnim procesima i njihovim rezultatima.[3]
Savremena feministička teorija razlikuje pojam materinstva, kao „društveno-represivne institucije usmerene na održanje patrijarhalnog sistema“[4] i majčinstva, kao „potencijalnog odnosa svake žene prema svojim reproduktivnim moćima i prema deci“.[5] Dok je materinstvo patrijarhalna institucija koju su, dakle, definisali i kontrolišu muškarci, te koja je stoga represivna prema ženama i ženskom iskustvu, dotle majčinstvo podrazumeva žensko iskustvo rađanja i odgajanja dece koje, budući definisano od strane samih žena, može uticati na promenu dinamike moći u okviru patrijarhalno definisanih porodičnih odnosa i potencijalno osnažiti žene.[6] Materinstvo pretvara ženu u predmet javnog diskursa,[7] pa čak i danas, kada žena u zapadnim društvima[8] više nego ikada pre u istoriji poseduje kontrolu nad svojim telom i reproduktivnim životom, na njenu autonomiju i dalje snažan uticaj vrše ideološke snage koje određuuju šta je to „prirodno“ i „poželjno“ za njen rod.[9] Međutim, iako je u pitanju relativno skoro osvojena sloboda, pomenuta kontrola nad reproduktivnim životom je svakako jedna od najvažnijih ženskih sloboda, budući da je kontrola reprodukcije jedan od najznačajnijih elemenata kontrole i potlačenosti žena u patrijarhalnim društvima.
Reproduktivne politike kreirane su u društvima različitih dominantnih ideologija, a proizvod su specifičnih istorijskih okolnosti koje po prvi put nastaju u prvoj polovini 19. veka, kada je „narod“ zamenio aristokratsku elitu na mestu nosioca državnog suvereniteta; sa pojavom „države-nacije“, etnička, jezička i religijska raznolikost društava starog režima zamenjene su idealom nacionalnog jedinstva i homogenosti.[10] Istovremeno, sa rođenjem novih naučnih disciplina poput sociologije, demografije ili statistike, počinje da se razvija novi oblik razmišljanja koji dostiže vrhunac nakon Prvog svetskog rata: odnos prema stanovništvu kao važnom resursu za nacionalni prosperitet i napredak. Rađa se ideja da je moguće (i poželjno) osmisliti i upravljati reproduktivnim politikama jednog naroda, što je u ranijim epohama bilo nezamislivo, budući da je rađanje posmatrano isključivo kao prirodni fenomen.[11]
Ova tendencija ka državnom upravljanju stanovništvom karakteristična je za reproduktivne politike brojnih evropskih zemalja, naročito katoličkih, ali i onih sa socijalističkim uređenjem, a artikulisana je kroz različite oblike javnog diskursa (tzv. „demografski diskursi“). Industrijalizacija i urbanizacija odigrale su ključnu ulogu u razvoju ove tendencije.[12] Naime, zbog povećane potrebe za radnom snagom u industrijalizovanim društvima, države su postale zainteresovane da povećaju stanovništvo, nezavisno od dominantne društvene ideologije. Reproduktivne politike su kreirane kako u fašističkoj Španiji ili Italiji, tako i u Francuskoj, Sovjetskom Savezu ili komunističkoj Jugoslaviji. Kako u totalitarnim, tako i u demokratskim režimima, individualna reproduktivna prava bila su podvrgnuta nacionalnim demografskim interesima, a vlade su nametale različite tipove propagande, podsticaja i intervencija kako bi povećale stopu nataliteta.[13]
Demografski diskursi imali su značajnu ulogu u proizvodnji narativa o nacionalnom, ali i rodnom identitetu u modernim nacionalnim državama.[14] U tim diskursima, fertilitet i reprodukcija „zauzimaju centralno mesto u preokupacijama moderne nacionalne države“,[15] čime se žene dovode u nov istorijski odnos prema naciji.
Naime, najvažniji element pomenutih reproduktivnih politika i demografskih diskursa koji su ih promovisali bilo je stavljanje materinstva i porodičnih vrednosti u službu državnih ciljeva i državne stabilnosti. Zakonodavstvo i propaganda koja je slavila porodicu kao stub društva uspostavili su norme adekvatnog i prikladnog seksualnog ponašanja. Vlasti su favorizovale tradicionalnu i višečlanu porodicu, koja je najbolje odgovarala dvostrukom cilju društvene stabilnosti i demografskog rasta. Međutim, nije favorizovana porodica kao autonomna jedinica društva, već kao sredstvo za postizanje i promovisanje društvene discipline i povećanje stope nataliteta. Ovo je važilo za sve tipove države: liberalnu, fašističku, socijalističku.[16]
Konkretne reproduktivne politike koje su pojedinačne države donosile zavisile su od ideoloških, društvenih, ekonomskih i verskih činilaca.[17] Tako su, na primer, komunistički režimi, poput staljinističkog ili Titovog, formalno podržavali emancipaciju žene i njen izlazak iz privatne sfere, jer je industrijski razvoj, naročito nakon ratnih razaranja, zahtevao uključenje ženske radne snage u sistem rada. S druge strane, frankistički desničarski režim insistirao je na tradicionalnoj podeli rodnih uloga među polovima, čak i kada je bio primoran da dozvoli ženama angažovanje na plaćenim poslovima van kuće. Međutim, uprkos različitoj retorici, položaj žena u ovim društvima nije se suštinski razlikovao, budući da je najveća odgovornost za društvenu reprodukciju i brigu o deci nastavila da bude na ženama. Ovo naročito važi za kontrolu reproduktivnog života, koji je bio predmet različitih politika u Srbiji i Španiji, a čije će društveno-političke okolnosti razvoja biti prikazane u narednim odeljcima.
Pronatalizam kao državna ideologija u frankističkoj Španiji
Istorijske okolnosti. Franko i ideologija „Nove države“
U prvim godinama Frankovog režima,[18] odmah nakon Građanskog rata i uništenja Druge Republike, u Španiji je uobličen novi moralni sistem zasnovan na hijerarhijskoj društvenoj strukturi, nacionalnoj tradiciji, Nacionalnom sindikalizmu i Nacionalnom katolicizmu, koji je davao ideološki legitimitet i obezbeđivao kulturno jedinstvo Nove države. General Franko je započeo „Nacionalnu revoluciju“, diskurs koji se pozivao na „Otadžbinu i pravdu“ i pozivao na obnavljanje velike Španije, one koja bi počivala na imperijalističkoj ekspanziji, porastu broja stanovništva i njenom ponovnom ustoličenju kao svetske sile.
Odmah nakon Građanskog rata i uspostavljanja diktature, ukinuti su svi zakoni Druge Republike koji su brisali rodne razlike.[19] Udatim ženama zabranjen je rad izvan kuće; već 1937. godine uvedena je obaveza da se neudate žene između 17 i 35 godina bave društveno korisnim radom, što je bio način da država obezbedi besplatan ženski rad. Tek početkom šezdesetih godina položaj žena počeo je da se poboljšava, pre svega, kako je već naglašeo, zbog porasta potrebe države za radnom snagom; prvo im je dozvoljen plaćen rad, a zatim je zakonom zabranjena diskriminacija u platama i mogućnosti zaposlenja; tek 1976. ukinuta je obaveza da žena ima dozvolu muža za rad van kuće.[20] Ipak, potreba za angažovanjem ženske radne snage nije oslobodila žene obaveze da svoj reproduktivni život stave u službu Države.[21]
Naime, kako je obnavljanje stanovništva inherentna briga nacionalističkih ideologija i režima,[22] razumljiva je velika zabrinutost novog španskog režima zbog opadanja broja stanovnika usled razornih efekata Građanskog rata i opšteg osiromašenja stanovništva.[23] Ta briga je glavni uzrok kreiranja politika podsticanja nataliteta koje su imale ogroman uticaj na rodne odnose u novoj državi. Takve politike promovisale su sliku žene čija je osnovna i najvažnija uloga da bude majka, a jedan od ciljeva novog režima bilo je veličanje materinstva.[24]
„Anđeo doma“ i „savršena supruga“. Rodni diskurs frankističke ideologije
U nacionalističkim režimima, kakav je Frankov, žene su postale politički objekat zahvaljujući konceptu o zajedničkoj ženskoj sudbini koja počiva na njihovim reproduktivnim sposobnostima. Ženska seksualnost, posao i obrazovanje bili su u Frankovoj Španiji regulisani u skladu sa tom društvenom funkcijom, a materinstvo je idealizovano i proglašeno za dužnost prema otadžbini. Žene su, dakle, imale ključnu ulogu u sprečavanju daljeg propadanja zemlje opustošene građanskim ratom, kroz povećanje stope rađanja maksimalnim iskorišćavanjem svojih reproduktivnih sposobnosti.[25]
Porodica je bila ključni element u frankističkoj rodnoj ideologiji. Nacionalni katolicizam bio je predvodnik u borbi za „moralnu obnovu“ porodice kao osnovne jedinice španskog društva. Ovo isticanje uloge porodice imalo je konkretne posledice na rodne odnose i ideologiju, budući da je žena proglašena za „anđela doma“ (ángel del hogar), čija je osnovna biološka i društvena uloga materinstvo[26] a „savršena supruga“ (LaPerfecta Casada), uzorna žena, posvećena i potčinjena supruga i majka, bila je ženski ideal frankističkih ideologa.[27] U pitanju je hegemoni model materinstva koji je počeo da se razvija u 18. veku i koji opstaje sve do naših dana, mistifikujući materinski instinkt.[28] U tom projektu održavanja tradicionalnih rodnih odnosa, demografi, sociolozi, ali i ginekolozi, imali su aktivnu i važnu ulogu.[29]
Pečat reproduktivnih politika u vreme frankizma bila je institucionalizacija ženskog gubitka kontrole nad sopstvenim telom kroz zabranu kontrole nataliteta.[30] Ideološki, ovaj gubitak kontrole maskiran je snažnom glorifikacijom figura majke i deteta, čiji je vrhunac oličen u proslavama nedelje Majke i deteta neposredno pre božićnih praznika.[31]
Međutim, uspeh reproduktivnih politika frankističkog režima nije bio u skladu sa naporima uloženim u njihovo promovisanje. Pronatalizam se jeste brzo proširio u španskom društvu kao dominantna ideologija, ali budući da se širio u kontekstu teške društveno-ekonomske situacije i opšteg siromaštva, proklamovani ciljevi nisu mogli biti postignuti. Za razliku od drugih zapadnih zemalja u periodu između dva rata, u Španiji 40-tih i 50-tih godina nije došlo do pojave bejbi-buma. Stopa nataliteta porasla je tek početkom 60-tih godina, kada je došlo do rasta španske ekonomije i promene opšte društveno-ekonomske klime u zemlji.[32]
Rodna ideologija u srpskom društvu 20. veka
Žena u srpskom pre-modernom i modernom zakonodavstvu
Nakon Prvog svetskog rata, u novoosnovanoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i dalje je bilo na snazi Srpski građanski zakonik iz 1844. godine,[33] koje je veoma ličio na španski iz perioda Frankove diktature, a po kojem je žena u potpunosti zavisila od muškarca.[34] Društveno-politički položaj žene u tom pre-modernom periodu nalikovao je onom u drugim pre-modernim društvima, to jest, ženska uloga u srpskim elitama u osvit modernog doba (sredina 19. veka) bila je minimalna i posredna. Žene nisu imale pravo glasa, niti drugih političkih prava. Nisu mogle posedovati ili nasleđivati dobra, nisu imale pristup visokom obrazovanju ili plaćenim poslovima itd.[35] Kako ističe Ljubinka Trgovčević,[36] brak je bio praktično jedni način da se srpska žena uspe na društvenoj lestvici. Jedini izuzetak od ovog tradicionalnog modela društvenog položaja srpske žene u 19. veku bile su aktivnosti Socijalističke partije, čije su pripadnice bile prve srpske studentkinje na evropskim univerzitetima. One su bile pionirke emancipacije srpske žene i imale aktivnu ulogu u širenju revolucionarnih ideja među svojim sunarodnicama i sunarodnicima po povratku sa studija.[37]
U periodu između dva rata, uprkos snažnom pritisku patrijarhalnog, tradicionalnog kulturnog modela, položaj srpske žene počinje lagano da se menja, u skladu sa novom, evropskom i globalnom društvenom realnošću nastalom nakon Prvog svetskog rata. Naime, Prvi svetski rat označio je kraj „starog sveta“ u čitavoj Evropi. Ta činjenica značajno je uticala na promenu rodnih odnosa u srpskom društvu, koji su se promenili više nego konkretna politički, ekonomski i društveni položaj žene.[38]
Zametak feminističkog pokreta u Srbiji leži u prvim ženskim udruženjima 70-tih godina 19. veka, a radikalno se menja nakon Prvog svetskog rata i nastanka nove države. Narodni ženski savez osnovan je 1919. godine; zajedno sa drugim ženskim udruženjima nastalim u istom periodu, zahteva opšte pravo na obrazovanje, pravo glasa i druga politička prava za žene, kao i poboljšanje zdrvstvene zaštite žena, pre svega trudnica, porodilja i dece.[39] Međutim, tek nakon Drugog svetskog rata i promene režima, srpska žena dobija puna politička prava.
U novoj državi, feminističke aktivnosti bile su povezane sa zvaničnom organizacijom Antifašističkim frontom žena, u ideološkom okviru Komunističke partije Jugoslavije. Kada su osvojile politička prava, pre svega pravo glasa, feministkinje su fokusirale svoje napore na aktivnosti slične onima s početka 20. veka: na borbu za uspostavljanje zvaničnih institucija za zaštitu trudnica, porodilja i dece. Drugim rečima, kako pravilno primećuje Pavićević,[40] središnji ciljevi feministkinja u okviru novog režima svodili su se na ono što je bila osnova društvene marginalizacije žena u prethodnim istorijskim epohama, to jest, materinstvo. Srpske i jugoslovenske feministkinje nisu negirale biološku činjenicu da je materinstvo inherentno ženskoj prirodi, ali su se suprotstavile tradicionalnom stavu i praksi po kojima je briga o deci i porodici isključivo ženska obaveza. Upravo je briga o deci oblast u kojoj su se suočile privatna i javna sfera; reforma tog sektora mogla je zaista doneti konkretne promene i poboljšanje društvenog položaja srpske žene.
Novi režim i nestanak starog modela. Suštinske promene, ili promena retorike?
Nakon Drugog svetskog rata i uspostavljanja komunističkog režima, srpski i jugoslovenski komunisti su, baš kao i boljševici nakon Oktobarske revolucije, označili porodicu kao buržoasku instituciju, najavljujući emancipaciju žena u novoj državi. Kako je već istaknuto, žena u Srbiji je konačno dobila politička prava, poput prava glasa i prava na nasledstvo. Međutim, isto kao i u drugim zemljama, ni novi srpski režim nije prestao da se meša u privatnu sferu porodičnog života, budući da je porodica, po tada važećoj društvenoj teoriji, bila institucija koju treba iskoreniti. Stoga su doneti brojni zakoni koji su označili kraj tradicionalnog modela porodice.[41]
Jedna od najvažnijih i najtrajnijih posledica komunističkog (i socijalističkog) zakonodavstva o braku i porodičnom životu jeste koncept o slobodnom roditeljstvu i planiranju porodice čiji je cilj, makar formalno, bio „humanizacija reprodukcije, harmonizacija porodičnih odnosa i emancipacija žena od tradicionalne pripadnosti privatnoj sferi“.[42] Planiranje porodice značilo je da roditelji imaju pravo da odluče kada i koliko dece će imati. Međutim, u praksi, cilj planiranja porodice bio je, zapravo, raskinuti sa tradicionalnom mnogočlanom porodicom i sprečiti slobodno odlučivanje o potomstvu. Poželjan porodični model u vreme socijalizma bio je model proste reprodukcije, koji je najbolje odgovarao društveno-ekonomskim uslovima u zemlji i koji je smatran „primerenim materjalnim mogućnostima i duhovnim potrebama savremenog čoveka“.[43] Porodica sa dvoje dece postala je norma socijalističke Srbije.[44]
Još jedna važna mera koju je doneo novi režim, a koja na prvi pogled ima u vidu poboljšanje položaja žena, jeste izjednačavanje bračne i vanbračne zajednice. Bez sumnje, u pitanju je veliki napredak u odnosu na prethodno zakonodavstvo; međutim, majke vanbračne dece ipak su ostale u podređenom položaju u odnosu na očeve svoje dece, koji su mogli biti u potpunosti oslobođeni bilo kakvih obaveza prema njima.[45] Takođe treba istaći da, uprkos neprestanom porastu broja vanbračne dece u periodu nakon Drugog svetskog rata, taj podatak ne znači i da je u srpskom društvu promenjen stav prema vanbračnim odnosima.[46] Žene u Srbiji čak i danas retko biraju da budu samohrane majke; mnoge od onih koje rađaju decu van bračne zajednice su maloletne, nemaju podršku očevog deteta ili svoje porodice, bivaju prezrene i odbačene od okoline, naročito u seoskim sredinama. Istraživanja pokazuju da se njihov nivo obrazovanja i profesionalni status – koji je dalje nizak – nije značajnije promenio u poslednjih nekoliko decenija; samohrane majke u Srbiji u većini slučajeva i dalje žive u siromaštvu i imaju ograničenu institucionalnu podršku.[47]
Veoma su indikativni i podaci o načinima na koji je sprovođena kontrola reprodukcije. Najkontroverznija od svih metoda, abortus, postala je i najkorišćenija metoda kontrole rađanja. Abortus je najpre liberalizovan, a zatim i legalizovan Ustavom iz 1974. godine. Taj najviši državni akt je proglasio pravo na slobodno roditeljstvo, što je uključivalo i pravo na namerni prekida trudnoće kao i pravo na korišćenje kontracepcije. Međutim, ove liberalne politike nije pratilo i odgovarajuće seksualno obrazovanje, što je ubrzo dovelo do velikog povećanja broja abortusa i smanjenja stope nataliteta u većini regiona bivše Jugoslavije. Stopa abortusa povećavala se u Srbiji od 60-tih godina prošlog veka; od 1985. godine, broj obavljenih abortusa je dvostruko veći od broja rođene dece, a ta tendencija je nastavljena i u 21. veku.[48] Kako bi kontrolisala broj abortusa, srpske vlasti su usvajale različite pronatalne mere, ali nijedna nije dala očekivane rezultate. Dakle, zbog nedostatka jasne strategije u planiranju reprodukcije ne samo da nije došlo do harmonizacije porodičnih odnosa i humanizacije reprodukcije, već sasvim suprotno; glavni rezultat državnog pokušaja planiranja reprodukcije bila je generalizacija abortusa kao metode kontrole rađanja, što je dovelo ne samo do smanjenja stope nataliteta, već i brojnih posledica po zdravlje žena.[49]
Drugim rečima, uprkos naizgled progresivnim zakonima o braku i porodičnim odnosima u socijalističkoj Srbiji (Jugoslaviji), prikazani podaci pokazuju da se visoku cenu modernizacije zemlje najčešće morale da plate samo žene.
Socijalističko zakonodavstvo je, bez sumnje, označilo veliki korak u eliminaciji rodne diskriminacije u Srbiji. Nakon Drugog svetskog rata, žene u Srbiji postale su zakonski ravnopravne sa muškarcima u svim oblastima političkog života: dobile su pravo glasa, pravo na obrazovanje, na plaćen rad, na plaćeno porodiljsko odsustvo, na razvod, abortus i drugo. Drugim rečima, novo zakonodavstvo, liberalizovavši prakse koje su prethodna zakonodavstva zabranjivala, ili otežavala, uspelo je da uključi žene u politički i ekonomski sistem zemlje. Međutim, jedna od posledica tih promena jeste dvostruko breme kućnog i plaćenog posla koji su žene morale da podnesu,[50] kao i iskorenjivanje tradicionalne porodice, do kojeg je došlo u svim industrijalizovanim zemljama. Na taj način, srpsko društvo je krajem prošlog veka ušlo u političku i ekonomsku tranziciju sa razrušenim osnovnim društvenim institucijama.[51] Raspad Jugoslavije i pobeda nacionalističkih režima u svim republikama doveli su do zaoštravanja patrijarhalne retorike, pa je društvena uloga žene ponovo bivala definisana na osnovu njene biološke sposobnosti reprodukcije.[52]
Zaključak
Reproduktivna kontrola koju sprovodi država, sa namerom da reguliše stanovništvo, relativno je moderna praksa, tipična za moderne države-nacije; vrhunac je dostigla nakon Prvog svetskog rata, zbog čega je taj istorijski događaj odabran za početnu vremensku odrednicu ove analize. Takva kontrola odnosi se pre svega na regulaciju ženske reprodukcije i seksualnosti, a naročito je bila izražena u nacionalističkim ideologijama, poput frankističke, u kojima je nacionalni identitet bio definisan pomoću esencijalističkih pojmova, poput rase ili etniciteta.[53]
U ovom radu analizirane su rodne ideologije iskazane kroz reproduktivne državne politike u Srbiji i Španiji, promovisane kroz posebne oblike javnog diskursa. Ove dve zemlje mogu biti posmatrane kao paradigme patrijarhalnog društvenog, kulturnog i porodičnog sistema tokom više vekova, ali su prošle kroz različite društvene transformacije u drugoj polovini 20. i početkom 21. veka. Iako su pravni okviri u ove dve zemlje bili veoma različiti kada je u pitanju status žene (pravo glasa, pravo na obrazovanje, na plaćen posao, na abortus, na razvod i drugo), društvena realnost u njima bila je slična. Naime, rodne ideologije u ova dva društva mogu biti analizirane u zajedničkom teorijskom okviru kao patrijarhalne društvene prakse u kojima je, zapravo, Država personifikovani muški zaštitnik koji reguliše i kontroliše ženski reproduktivni život.[54] Dakle, dominantan, nasleđen kulturni model u oba društva počivao je na istom ideološkom konceptu, to jest, duboko ukorenjenom patrijarhalnom sistemu sa jasno odvojenim rodnim ulogama, zasnovanim na biološkoj sposobnosti rađanja. Bez obzira na različitu dominantnu retoriku, pa čak i formalno zakonodavstvo, bilo da su imale pristup plaćenim poslovima i javnoj sferi, ili su slavljene isključivo kao supruge i majke, žene nisu mogle i ne mogu biti istinski emancipovane, niti je moguće istinsko ukidanje rodne nejednakosti, sve dok određene delatnosti ili prakse brige za druge budu isključivo njihova obaveza a ne obaveza građanstva, primenljiva podjednako na muškarce i žene.[55]
Ostaje pitanje kako je širenje neoliberalnog ekonomskog i društvenog poretka u poslednjih nekoliko decenija, a koje je dodatno doprinelo širenju i uniformisanju zajedničkog „zapadnog“ kulturnog prostora,[56] uticalo na uspostavljanje novih rodnih poredaka u Srbiji i Španiji, koje su ponovo, krajem prošlog veka, krenule različitim putevima razvoja nakon rušenja socijalizma, odnosno frankizma. Ovakvo istraživanje i poređenje rodne ideologije i rodnog diskursa može pomoći u identifikaciji i analizi eventualnog univerzalnog rodnog diskursa u savremenim zapadnim društvima utemeljenim na istim kulturnim i civilizacijskim osnovama kao što su srpsko i i špansko. Prepoznavanje i ispitivanje tog univerzalnog diskursa, pak, može pomoći u definisanju novih strategija u borbi protiv patrijarhalnih ideologija koje i dalje na razne načine drže ženu u podređenom društvenom položaju.
[1] David. L. Hoffmann, “Mothers in the Motherland: Stalinist Pronatalism in Its Pan-European Context”. Journal of Social History, 34, 1 (2000): 36.
[2] Choi Chatterjee. Celebrating Women: Gender, Festival Culture, and Bolshevik Ideology, 1910-1939. (Pittsburg: Pittsburg University Press, 2002); Jelena Filipović. “Perspectivas de género en el discurso escolar y educativo en España y en Serbia”. Rad predstavljen na međunarodnoj konferenciji Estudios hispánicos – tradición, retos, innovaciones, Univerzitet u Kragujevcu, 28-29 de septiembre de 2012.
[3] Susan Greenhalgh. “Anthropology theorizes reproduction: Integrating practice, political economic, and feminist perspectives”. U Situating fertility. Anthropology and demographic inquiry, urednica Susan Greenhalgh, (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), 3.
[4] Ana Vilenica. Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma (Beograd: Uzbuna, 2013), 9.
[5] Adrienne Rich. Of Woman Born. Motherhood as Experience and Institution (WW Norton Company: New York, 1986), 13.
[6] Andrea O’Reilly. From Motherhood to Mothering. The Legacy of Adrienne Rich’s Of Woman Born (Albany: SUNY, 2004), 2.
[7] Silvia Caporale Bizzini. Discursos teóricos en torno a la(s) maternidad(es) (Madrid: Entinema, 2004), 12.
[8] ''Zapadno društvo'' je termin koji obuhvata sva područja zahvaćena industrijalizacijom između Francuske revolucije i Prvog svetskog rata. U tom periodu su u čitavoj Evropi nastale nove društvene klase, proletarijat i buržoazija, a društvena stratifikacija na celom kontinentu izvršena na sličan način. Drugim rečima, industrijalizacija je doprinela stvaranju zajedničkog evropskog kulturnog prostora (up. Volfgang Šmale. Istorija muškosti u Evropi (1450 – 2000) (Beograd: Klio, 2011), 241-242, što omogućava plodno poređenje različitih evropskih društava (pa tako i srpskog i španskog) u njegovim okvirima.
[9] Tara Kaufman. “Introducing Feminism”. U Pregnancy, Birth and Maternity Care, urednica Mary Stewart (Philadelphia: Elsevier Science, 2004), 9.
[10] Rada Drezgić. „Od planiranja porodice do populacione politike – promena vladajuće paradigme u srpskoj demografiji krajem HH veka“. Filozofija i društvo, 3, 37 (2008): 206.
[11] David. L. Hoffmann, “Mothers in the Motherland: Stalinist Pronatalism in Its Pan-European Context”. Journal of Social History, 34, 1 (2000): 47; Susan Greenhalgh. “Anthropology theorizes reproduction: Integrating practice, political economic, and feminist perspectives”. U Situating fertility. Anthropology and demographic inquiry, urednica Susan Greenhalgh, (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), 3.
[12] Industrijalizacija je značajno uticala na nestanak tradicionalnog društva, budući da je pokidala iskonske veze u okviru tradicionalne porodice, naročito u višečlanim seoskim porodicama. Nove vlasti nisu se trudile da zadrže ili ponovo uspostave te porodične veze, već su koristile tradicionalan porodični model na 'neotradicionalan' način, to jest, kako ističe Hofman, koristili su tradicionalne slike za moderne ciljeve nacionalne ekspanzije i stabilnosti (David. L. Hoffmann, “Mothers in the Motherland: Stalinist Pronatalism in Its Pan-European Context”. Journal of Social History, 34, 1 (2000): 48). Ovde treba istaći da su komunistički režimi, a među njima i Titov, optuživali seljake, zbog tradicionalnog načina života i privrženosti tradicionalnim vrednostima, da su najveća prepreka za promenu i napredak.
[13] Isto, 50.
[14] Rada Drezgić. „Od planiranja porodice do populacione politike – promena vladajuće paradigme u srpskoj demografiji krajem HH veka“. Filozofija i društvo, 3, 37 (2008): 205.
[15] Isto, 205.
[16] David. L. Hoffmann, “Mothers in the Motherland: Stalinist Pronatalism in Its Pan-European Context”. Journal of Social History, 34, 1 (2000): 48.
[17] Veoma je poučan primer Sovjetskog Saveza; naime, nakon Revolucije 1917. godine, boljševici su optužili porodicu da je buržoaska institucija i najavili da će se obračunati s njom i osloboditi žene. Međutim, nekoliko decenija kasnije, 30-tih godina prošlog veka, vlast koja je započela veliki komunistički eksperiment ponovo je počela da glorifikuje tradicionalne porodične vrednosti, otežala proces razvoda braka i zabranila abortus, ističući materinstvo kao ''suštinsku'' ulogu žene (Isto, 35). Motivi za ove promene u sovjetskoj politici objašnjavani su različito; među ponuđenim objašnjenjima naročito se ističe ono da je staljinistički režim nameravao da iskoristi žensku radnu snagu kako u industriji, tako i za povećanje stope nataliteta, zbog čega je napušten plan da se žene oslobode porodičnog bremena. Osim toga, materjalna i društvena stvarnost u Sovjetskom Savezu nakon Revolucije (na primer, milioni dece koja su ostala siročadi) primorala je režim da se vrati tradicionalnim, patrijarhalnim modelima porodice i materinstva (Isto, 35).
[18] Nakon trijumfa desničarskih snaga u Građanskom ratu, 1939. godine, proglašena je diktatura, a vođa pobedničkih snaga, general Fransisko Franko, proglasio se za „Vođu Španije milošću Božjom“ [Caudillo de España por la Gracia de Dios]; diktatura je okončana tek Frankovom smrću, 1975. godine, i Referendumom o političkoj reformi 1976, kada je započeta tranzicija Španije ka parlamentarnoj demokratiji.
[19] Frankov režim ukinuo je demokratske zakone donete u Drugoj Republici, koju je označio kao krivca za sve ekonomske i društvene probleme u Španiji. Rodni i kulturni činioci bili su važan deo politike diskreditovanja Republike; republikanski režim i njegovo „moralno izopačenje“ optuživani su za promene tradicionalnih vrednosti, bezbožnost, promene statusa žene i rasturanje porodice. Feminizam i zahtevi za jednakim pravima bili su znak propadanja žena i njihovog odbijanja da se potčine sudbini koju im je priroda namenila, to jest, da budu majke. Prema frankističkim ideolozima, uzorna žena, „savršena supruga“ (La Perfecta Casada), posvećena i potčinjena supruga i majka, nestala je kada su ženama dodeljena politička prava. Niska stopa nataliteta i kontrola rađanja, građanski brak, labavljenje normi seksualnog ponašanja i žensko pravo glasa, bili su znaci moralne dekadencije republikanskog režima (Mary Nash. “Pronatalism and motherhood in Franco's Spain”. U Maternity and Gender Policies, urednice Gisela Bock i Pat Than (London: Routledge, 1991), 161). Istina je da se status žena značajno poboljšao kada je 1931. uspostavljena Druga Republika. One su dobile pravo glasa, pravo na razvod, a ukinuti su i najsramniji diskriminatorni zakoni u oblasti porodičnog prava, politike i rada. Međutim, uprkos jednakim pravima pred zakonom, neformalne institucije društvene kontrole nastavile su da održavaju nejednakost između polova; uprkos promenjenoj retorici o položaju žena, opstali su osnovni rodni odnosi moći i ograničenje ženskih kulturnih i profesionalnih mogućnosti (Isto, 161). Dakle, Frankova propaganda diskreditovanja republikanskog režima nije se odnosila na društvenu realnost, već pre na mitove o njegovoj dekadenciji i izopačenju.
[20] Isto, 161.
[21] Treba istaći da je glavnu ulogu u promovisanju pronatalizma i popularisanju pronatalnih mera imala upravo Ženska sekcija vladajuće partije Falanhe; upravo to je institucija zaslužna za „pseudoemancipaciju žena“ (Jesús de Miguel. El mito de la inmaculada concepción (Barcelona: Anagrama, 1979), 27), budući da ih je izvukla iz kuća i navela da aktivno ispunjavaju svoje obaveze, istovremeno pretvorivši materinstvo u ključ rodnog ideološkog diskursa.
[22] Rada Drezgić. „Od planiranja porodice do populacione politike – promena vladajuće paradigme u srpskoj demografiji krajem HH veka“. Filozofija i društvo, 3, 37 (2008): 205.
[23] I Musolinijev fašistički režim je u istom tom periodu na sličan način promovisao pronatalne politike i veličao materinstvo; vid. Victoria de Grazia. How Fascism Ruled Women. Italy 1922-1945 (Los Angeles: Univesity of California Press, 1992).
[24] Idealizacija žena kao majki je tipična za patrijarhat. U zapadnim društvima je naročito snažan bio uticaj viktorijanskog ideala ženske moralne superiornosti, koji je posebno vezan za bele žene srednje klase, a koji su i mnoge feministkinje dugo prihvatale i negovale (vid. Adrienne Rich. Of Woman Born. Motherhood as Experience and Institution (WW Norton Company: New York, 1986), xxiv). Tako je i frankistička ideologija označila žene kao posebnu vrstu i identifikovala ih isključivo kao majke, čiji će potomci, samom svojom brojnošću, sprečiti dekadenciju Španije.
[25] Ana Kuzmanović Jovanović, Jezik i rod. Diskurzivna konstrukcija rodne ideologije (Beograd: Čigoja štampa, 2013), 48.
[26] Mary Nash. “Pronatalism and motherhood in Franco's Spain”. U Maternity and Gender Policies, urednice Gisela Bock i Pat Than (London: Routledge, 1991), 160.
[27] U službi državne propagande bila je i umetnost, naročito film; sve do 1964., dodeljivana je oznaka „Nacionalni doprinos“ filmovima čija je poruka bila u skladu sa zvaničnom državnom ideologijom. Slavljenje mnogočlane porodice i viktorijanskog morala bio je čest motiv u španskom filmu u doba frankizma. Jedan od najboljih primera je film Velika porodica (La gran familia) Fernanda Palasiosa (Fernando Palacios), koji je dobio veliku novčanu podršku režima, ali koji je publika, zanimljivo, gotovo sasvim ignorisala (za detaljnu raspravu vid. Sally Faulkner, A Cinema of Contradiction. Spanish Film in the 1960 (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006)).
[28] Mónica Moreno Seco, & Alicia Mira Abad. “Maternidades y madres. Un enfoque historiográfico”. U Discursos teóricos en torno a la(s) maternidad(es), urednica Silvia Caporale Bizzini (Madrid: Entinema, 2004), 23-24.
[29] Jesús de Miguel. El mito de la inmaculada concepción (Barcelona: Anagrama, 1979); Ana Kuzmanović Jovanović. “Prácticas sobre la regulación de la reproducción como reflejo de las ideologías de género. El caso de España y Serbia en el siglo XX”. U Estudios Hispánicos en el siglo XXI, urednice Ana Kuzmanović Jovanović i dr. (Beograd: Čigoja štampa, 2014).
[30] Zabranjen je bio ne samo abortus, već i upotreba kontracepcije. Međutim, ta mera je samo još jasnije potcrtala klasne razlike u ondašnjem španskom društvu, jer su bogate žene mogle da priušte abortuse u inostranstvu (vid. Jesús de Miguel. El mito de la inmaculada concepción (Barcelona: Anagrama, 1979).
[31] Marisa Adriana Miranda. “La biotipología en el pronatalismo Argentino (1930-1983)”, Asclepio, LVII, 1 (2005): 192.
[32] Mary Nash. “Pronatalism and motherhood in Franco's Spain”. U Maternity and Gender Policies, urednice Gisela Bock i Pat Than (London: Routledge, 1991), 176.
[33] Radina Vučetić. „Žena u gradu“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 133.
[34] Žena je udajom gubila pravo na rad; ukoliko bi joj, u nekim posebnim slučajevima, bilo dozvoljeno da obavlja plaćen posao van kuće, to je moralo biti uz dozvolu muža. Najpotpunija diskriminacija žena, pak, sprovođena je kroz nasledno pravo, prema kojem su jedini zakoniti naslednici mogla biti muška deca (Isto, 133).
[35] Obrazovanje devojčica po prvi put se pominje u Školskom zakoniku Srbije iz 1844. godine. Iako je prva škola za devojčice otvorena 1845, tek je od 1883. osnovno obrazovanje obavezno kako za dečake, tako i za devojčice (Trgovčević, Ljubica. „Žene kao deo elite u Srbiji u 19. veku. Otvaranje pitanja”. U Dijalog povjesničara-istoričara, Herceg Novi 2-4. ožujka 2001, urednici Hans Georg Fleck i Igor Graovac (Zagreb, 2002), 255-256). Međutim, kako ističe Trgovčević (Isto, 256), zakon je bio mnogo napredniji od samog društva, koje je još dugo nastavilo da opstruira obrazovanje devojčica, naročito u ruralnim sredinama.
[36] Isto, 262.
[37] Isto, 253.
[38] Predrag J. Marković. „Seksualnost između privatnog i javnog u 20. veku“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 101.
[39] Isto, 102.
[40] Aleksandra Pavićević. „Bračni i porodični život. Društvena politika i procesi transformacije“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 94.
[41] Isto.
[42] Isto, 86.
[43] Đorđević i Matković, 1961 prema Aleksandra Pavićević. „Bračni i porodični život. Društvena politika i procesi transformacije“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović, (Beograd: Klio, 2007), 87; Vid. i Susan Greenhalgh. “Anthropology theorizes reproduction: Integrating practice, political economic, and feminist perspectives”. U Situating fertility. Anthropology and demographic inquiry, urednica Susan Greenhalgh, (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), 3.
[44] Za detaljnu raspravu, vid. Aleksandra Pavićević. „Bračni i porodični život. Društvena politika i procesi transformacije“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 87 i dalje.
[45] Isto, 85 i dalje.
[46] Iako se ista tendencija može pronaći i u drugim evropskim zemljama, pre svega skandinavskim, ti podaci nisu uporedivi, budući da postoji ogromna razlika u nivou obrazovanja i društvenom statusu između samohranih majki u Srbiji i u razvijenim zemljama (up. Vera Gudac-Dodić. „Žena u socijalizmu: sfere privatnosti“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 183.
[47] Isto, 182
[48] Aleksandra Pavićević. „Bračni i porodični život. Društvena politika i procesi transformacije“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 90.
[49] Isto, 90.
[50] Vera Gudac-Dodić. „Žena u socijalizmu: sfere privatnosti“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 183-186.
[51] Aleksandra Pavićević. „Bračni i porodični život. Društvena politika i procesi transformacije“. U Privatni život Srba u 20. veku, urednik Milan Ristović (Beograd: Klio, 2007), 100.
[52] Mirjana Morokvasić. “The logics of exclusion: nationalism, sexism, and the Yugoslav war”. U Gender, Ethnicity and Political Ideologies, urednice Nickie Charles & Helen Hintjens (London: Routledge, 1998), 67.
[53] Charles, Nickie & Helen Hintjens. “Gender, ethnicity and cultural identity: womens places”. U Gender, Ethnicity and Political Ideologies, urednice Nickie Charles & Helen Hintjens (London: Routledge, 1998), 10. Inače, u poslednje vreme uočeno je da su savremene pronatalne politike sve manje usmerene na dominantne etničke zajednice i tradicionalne rodne uloge. Ta nova tendencija uočena je u različitim zemljama, što može značiti da etno-nacionalstički model nacije gubi na snazi i uticaju (Leslie King. “Demographic trends, pronatalism, and nationalist ideologies in the late twentieth century”, Ethnic and Racial Studies, 25, 3 (2002): 369).
[54] Choi Chatterjee. Celebrating Women: Gender, Festival Culture, and Bolshevik Ideology, 1910-1939. (Pittsburg: Pittsburg University Press, 2002), 161.
[55] Vil Kimlika. Savremena politička filozofija (Beograd: NSPM, 2009), 466.
[56] Dejvid Harvi, „Neoliberalizam kao kreativna destrukcija“, Zlatna greda, 135/136, (januar/februar 2013), 28.