Osam studija koje sačinjavaju knjigu Svetlane Tomin Mužastvene žene srpskog srednjeg veka po mnogo čemu predstavljaju nastavak istraživanja iz kojih je već nastala njena knjiga Knjigoljubive žene srpskog srednjeg veka (Akademska knjiga, Novi Sad, 2007). Dakle, i u studijama koje sačinjavaju njenu novu knjigu, Svetlana Tomin se ponovo bavi rodnom perspektivom srpske (pa i balkanske) srednjovekovne književnosti i kulture, što njena istraživanja, u celini uzev, čini originalnim doprinosom srpskoj medijavelistici i privlačnim štivom za širok krug čitalaca.

Nova knjiga Svetlane Tomin produbljuje i tematski razvija sagledavanje političke i kulturne uloge u istoriji zapamćenih žena – plemkinja, ktitorki, svetica, književnica i čitateljki. Istovremeno, u knjigu ulaze i značajna razmatranja toposa srpske srednjovekovne književnosti, poput onog kojim je, unekoliko ironično, naslovljena knjiga; analiza književnih likova koji osvetljavaju negativne i (znatno ređe) pozitivne stereotipe i predrasude o ženama i ženskoj prirodi i u kojima se često ogleda načelna mizoginija srednjovekovne kulture; te vrlo podsticajna razmatranja materika i zbornika čiji su naručioci žene.

U celini knjige ostvaruje se veoma složena sinhronijska i dijahronijska kontekstualizacija srpske srednjovekovne kulture, pre svega u balkanski i vizantijski kontekst, ali i u kontekst evropskog hrišćanstva – istočnog i zapadnog. Istovremeno, srednjovekovna kultura, srpska i vizantijska – i u pojedinim studijama i u celini knjige – uklapa se i u dijahroni kontekst. Autorka, na primer, pokazuje da se viđenje žene kao bića nižih sposobnosti može pratiti od antike do srednjeg veka, ali i od srednjeg veka do modernog građanskog društva. Pritom, ona veoma precizno ukazuje i na kulturne osobenosti i nijanse, uspešno spajajući pojedinačna dela, pojave, ličnosti sa opštijim poetičkim i kulturnim osobenostima koje se u njima ogledaju.

Ova složena ukalapanja srpskog srednjovekovlja u sinhroni i dijahroni književni i kulturni kontekst Svetlana Tomin potkrepljuje vrlo širokim obuhvatom teorijske, književnoistorijske, istorijske i kulturološle literature – domaće i strane. Sem toga, nesumnjivi kvalitet njene knjige predstavlja i čist, naučno precizan, ali i visokoliteraran stil.

Knjiga je dobro komponovana i istraživanja se kreću od opšteteorijskih književnih i kulturoloških aspekata do bavljenja pojedinim delima i ličnostima. Prva studija Mužastvenih žena...: „O jednom toposu srpske književnosti srednjeg veka“, pokazuje kako se iz tretiranja žena kao biološki, moralno i duhovno „slabijih i podređenih bića“ derivira paradoksalna nemoć jezika da iskaže vrednost žene bez poricanja njene ženstvenosti. Na nizu primera autorka pokazuje kako se, kao najveća počast, ženi pridaju muška svojstva, bilo da se ona označava kao mužastvena, muževna, mužeumna, muški poživša, bilo da se i najneposrednije naziva muškarcem, poput Jefimije i Jevgenije, koje, uzimajući mošti svete Petke iz ruku varvara, za srednjovekovnog pisca postaju „bogoljubazni i velikohvalni muževi“ (i Jadviga, kćer ugarsko-poljskog kralja Ludovika Velikog i Elizabete Kotromanić, kćerke bosanskog bana Stjepana I, krunisana je, 16. novembra 1384, kao poljski kralj, a ne kraljica). Svetlana Tomin pokazuje kako se „sličnost s muškarcem ubrajala u najveće vrline za jednu ženu“, i to ne samo u srpskoj kulturi (u kojoj do danas izraz muška pamet predstavlja kompliment prvog reda, i za ženu i za muškarca, dok je ženska pamet uvredljiva oznaka sitničavog, trivijalnog, nestvaralačkog, površnog uma), već i na vrlo širokom evropskom prostoru od antike do danas.

Autorka pokazuje kako se u nizu binarnih opozicija žensko predstavlja negativni pol i označava svekoliku slabost uma, tela, duha. U suštini, uvodna studija u knjizi Svetlane Tomin ukazuje na niz konkretnih konceptualizacija one temeljne suprotnosti koja muškarca sagledava kao biće kulture, a ženu kao biće prirode. Sinhronijski, ističe ona, mizoginija povezuje Istok i Zapad, pravoslavlje i katoličanstvo, „kao uniformni diskurs“. Istovremeno, ovaj diskurs se „vrlo malo menjao kroz vekove i može se pronaći u evropskim literaturama u veoma sličnoj formi“. Ni prethodne, pa ni potonje epohe, pokazuje ona, nisu lišene načelnog potcenjivanja ženskog, koje je formulisano još kod Aristotela, a istrajalo je do modernog doba.

Predmet sledeće studije – „Žena kao demonsko iskušenje. Primer 'Žitija Svetog Maksima Brankovića'“ – jesu upravo načini na koje se, od iskušavanja svetog Antonija do poznog srpskog srednjeg veka, tematizuje strah od žene kao oličenja demonskog iskušenja. Autorka eruditno razmatra kako se u hagiografskoj literaturi Zapada i Istoka, ali i u renesansi, reflektuje predstava o ženi kao demonu bluda, koji uništava mir i čistotu, i kako se mizoginija ustanovljuje kao deo evropske i srpske literarne tradicije. Iako „strah od žene nije izum hrišćanskih asketa“, pokazuje ona, upravo ga je hrišćanstvo „vrlo rano uklopilo u sebe i zatim mahalo tim strašilom sve do na prag dvadesetog veka“.

Literarno uobličenje jednog vida predstave o ženi kao biću nesposobnom da prevlada vlastitu grešnu prirodu i potisne nagone – Svetlana Tomin ispituje i u studiji „Motiv oklevetanog mladića. Prilog predstavljanju zle žene u književnosti“. Camblakov nagoveštaj Simonidine krivice za oslepljenje Stefana Dečanskog i podsticanje sukoba između oca i sina, autorka, preko pozivanja na pripovest o sinu Konstantina Velikog, Krispu, i njegovoj maćehi Fausti, povezuje sa antičkim motivom Fedre i Hipolita i biblijskom pričom o Prekrasnom Josifu. „Živ i produktivan“ literarni motiv o pohotnoj ženi koja gazi božije i ljudske zakone da bi zadovoljila svoju strast (isti motiv obrađen je u kraljevoj jeseni Milutina Bojića, ali i Aneri drami savremnog hrvatskog pisca Ive Brešana) – istovremeno utiče na sagledavanje istorijske sudbine konkretnih ljudi i na priču o njima. Da je tako, svedoči u prethodnim tekstovima razmatrana Teodosijeva optužba Radoslavove žene Ane da je skrivila muževljev pad s vlasti jer ga je učinila ženopokorivim, ali i svojim (istorijski nedokazanim) neverstvom.

Kao suptilna literarna strategija, u studiji „Ženski likovi u Domentijanovom 'Žitiju svetog Save'“, pokazuje se i imenovanje / neimenovanje. Samo Savina majka Ana nije bezimena, verovatno zato što se odlazeći u manastir ona „upodobljuje“ muškom, sinovljevom postupku. Ni Radoslavljeva žena Ana, ni carica Irina, supruga Jovana II Vataca, kod Domentijana nemaju imena, i sa stanovišta modernog istraživača, ta bezimenost može se posmatrati kao ukidanje prava na vlastitu individualnost mimo odnosa s muškarcem.[1]

Predmet pete studije u knjizi („Dijak Dobre i njegov zapis o Marku Kraljeviću – jedna prećutana tema srpske srednjovekovne književnosti“) jeste zapis kojim je dijak Dobre svoje pisanje datirao pozivanjem na dekameronovsku priču o Markovoj predaji ljubavnice tastu i ponovnom uzimanju vlastite žene. Priča o bračnim nedaćama kralja Marka, prerasta u razmatranje slabo poznatih bračnih odnosa i osobene „ženidbene diplomatije“, preuzete iz vizantijske političke prakse. Na primeru brakova kralja Milutina, osobito nedugog braka s Dragutinovom svastikom, inače katoličkom kaluđericom Jelisavetom, i onoga što se zna o neskladnom braku Stefana Prvovenčanog i Evdokije, autorka pokazuje da emocije nepredvidivo ulaze u „bračnu diplomatiju“ srednjeg veka i da se bez sagledavanja domena privatnog ne mogu celovito sagledati „istorijske ličnosti, koje su istovremeno predstavljale i književne junake i moralne uzore“, a time ni kultura srednjeg veka.

Studija „Ktitorke srpskog srednjeg veka. Prilog poznavanju“ sadrži kompleksan i obuhvatan uvid u delatnost žena – ktitorki, od Jelene, majke Konstantina Velikog, u Vizantiji, i Kosare supruge kneza Vladimira u nas, sve do Jelene, kćeri despota Jovana Brnkovića, udate za Petra IV Rareša. Predstavljajući žene ktitorke koje su, same i sa muževima, sinovima, očevima, gradile složenu mrežu materijalne i duhovne kulture srednjeg veka, Svetlana Tomin popunjava niz praznina, unosi u istorijske imenike i pomenike srpskog srednjovekovlja niz ženskih imena. Pored onih najpoznatijih, poput Nemanjine supruge Ane ili Jelene Anžujske, koja je ktitorka i pravoslavnih i katoličkih crkava, ali i ženske škole, tu ulazi i niz manje-više nepoznatih žena, ktitorki iz plemićkih porodica. Sve one, podižući bogomolje, ali i škole, prihvatilišta, bolnice – izlaze iz domena kuće u domen javne delatnosti. Tom izlasku vekovima posle doprinosi i ova studija Svetlane Tomin, otpočinjući sistematsko bavljenje značajnim vidom ženske duhovne i materijalne kulturne delatnosti.

Osobenu žensku zadužbinu, pokazuje Svetlana Tomin, predstavljaju i zbornici komponovani i sačinjeni prema zahtevu žena za žene. Tekst „Dva srednjovekovna zbornika – sastav i osobenosti“, posvećen je Bodinskom zborniku sačinjenom na zahtev Ane, žene bugarskog cara Jovana Stracimira, „o svetim, prepodobnim i što stradanje pretrpeše ženama“ i Goričkom zborniku, sastavljenom kao „mala srednjovekovna enciklopedija koja osvetljava duhovni život žene kojoj je namenjen“, Jelene Balšić (ovaj zbornik je, i inače, predmet kontinuiranog naučnog interesovanja Svetlane Tomin). Objedinjujući teorijsko razmatranje ovog osobenog srednjovekovnog žanra s analizom kompozicije zbornika, autorka otvara uzbudljiv uvid u duhovni život i interesovanja srednjovekovne žene.

Završni tekst knjige „Despotica i monahinja Angelina Branković – sveta majka Angelina“ u izvesnom smislu osvetljava i objedinjava sve aspekte bavljenja ženama i ženskim doprinosom političkoj, kulturnoj i književnoj istoriji srpskog srednjeg veka. „Druga strankinja iz svetiteljskog niza“ srpskih srednjovekovnih vladara – prepodobna mati Angelina, osvetljena je kao tragična žena i majka, koja je doživela da sahrani voljene, ali i kao značajna i inspirativna duhovna vodilja, vladarka, ktitorka, vezilja, monahinja, svetica. Istorijski lik Angeline Branković tesno se povezuje sa književnim i likovnim predstavama o njoj. Ova studija, nezaobilazna je ne samo za izučavaoce srednjovekovne književnosti, kulture i istorije, već i za one koji se bave usmenom tradicijom, pošto je malo likova o kojima pisana i usmena srpska književnost imaju tako bliska i podudarna mišljenja. Ovom studijom knjiga, koja je počela toposom o maužastvenim ženama, završava studijom o svetici i majci i njenoj ženskoj egzistenciji.

Knjiga Svetlane Tomin vredan je doprinos izučavanju srpskog i balkanskog srednjeg veka, ali, svakako, i formiranju srpskog ženskog kulturnog i književnog kanona koje je tek otpočelo.