Knjiga Književnost u funkciji 'prinude': časopis kao faktor preoblikovanja književnog teksta i žanra Slobodanke Peković predstavlja pionirski poduhvat u detaljnijem predstavljanju mesta i uloge periodike u istoriji nove srpske književnosti. Otuda i njena izuzetna aktuelnost i danas, skoro pet godina po objavljivanju. Ova knjiga se takođe u velikoj meri bavi problemima koji su u fokusu savremenih književnih teorija, poput teorija identiteta, odnosno roda i razlike.

Prvo poglavlje Uvod ‒ književnost u funkciji 'prinude' autorka započinje govorom o krajnje ambivalentnoj recepciji časopisa kao književnog žanra u Srbiji na početku 20. veka. Polazeći od uvreženo negativnog, dominantnijeg gledišta da je reč o manje vrednom, popkulturnom obliku književnog stvaranja, koji je u svesti brojnih intelektualaca toga doba bio osnovni razlog (pr)opadanja književnog ukusa i interesovanja za knjige, autorka polemički revalorizuje ovo gledište, ističući značaj časopisâ, koji ne samo da predstavljaju ogledalo kulturnog, naučnog, političkog i umetničkog života, već imaju i funkciju književnih, kulturnih i prosvetnih „regulatora“. Pored memorijske i regulatorne, autorkaističe i propagandnu i manipulativnu misiju kao nezaobilaznu upotrebnu mogućnost časopisa. Na fonu ovih razmatranja Slobodanka Peković započinje govor o ženskom pitanju koji će dosledno, u manjoj ili većoj meri, sprovoditi u svakom od poglavlja knjige. Autorka objašnjava u kolikoj meri je časopisna produkcija važna u smislu širenja oficijelnog glasa koji je progresivan u odnosu na žensko pitanje i formiranje javnog mnjenja u vezi s tim, ali ističe da su dometi ovog glasa na početku 20. veka ipak bili ograničeni i da se nisu značajno pomerili od stavova Meri Volstonkraft u knjizi Odbrana prava žena (1792) ili Dositejevih „zdravorazumskih“ saveta, te da su zahtevi za obrazovanjem srpske žene na početku 20. veka suštinski bili u vezi s jačanjem njene stereotipne pozicije.

U nastavku autorka govori o strukturnim karakteristikama časopisa koje su uslovljene njihovom uređivačkom politikom, te da svi tekstovi unutar jednog časopisa podležu uzusima te politike, što nužno dovodi do „deformacije“ tekstova. Slobodanka Peković objašnjava da su te deformacije rezultat procesa stroge cenzure i „prinude“ koje urednici vrše nad tekstovima. Te prinude mogu biti spoljašnje, uslovljene pretežno tržišnim kriterijumima, čime se objašnjava i nastanak bulevarske štampe, ili unutrašnje, koje su, prema rečima autorke, opasnije i otpornije, jer su rezultat samocenzure, koju urednici vrše podstaknuti vanknjiževnim i vankulturnim kriterijumima.

U drugom poglavlju Poetika komunikacijskog teksta u časopisima autorka predmetu prilazi prevashodno sa stanovišta okvirnih tekstova časopisa: uvodnih tekstova i beležaka kao ključnim u „formiranju slike o časopisu, uređivačkoj politici u kojem nastaju i publici koja čita časopis“.[1] Autorka dalje raspravlja o karakteristikama uvodnih tekstova sa stanovišta najdominantnije dileme srpske kulture s početka 20. veka, a koja se tiče priklonjenosti tradicionalnom i nacionalnom, odnosno evropskom i modernom. S tim u vezi, interesantno je zapažanje da su glavni predstavnici časopisne književne produkcije svojim uvodnim tekstovima pokazivali tendenciju ka modernijim opredeljenjima, dok su specijalizovani časopisi, ženski na primer, u tojtendenciji bili umereniji, oslonjeni više na „tradiciju prosvećivanja“[2] i predstavljali „relikt prethodnog stilskog kompleksa, prethodnog kanona“.[3]

U završnom delu poglavlja, autorka se bavi karakteristikama drugog okvirnog teksta časopisa, beleškama, naglašavajući njihovu komunikaciju s uvodnim tekstovima. Slobodanka Peković se i u ovom delu zadržava na ženskom aspektu, ističući da se upravo u beleškama ženskih časopisa pojavljuje sve veći broj „tekstova posvećenih feminizmu i ženskim organizacijama, o pravu glasa“.[4] Autorka zaključuje da se preko beležaka može zaključiti da su ženski časopisiimali izrazito ambivalentan odnos prema mestu i ulozi žene u porodici i društvu, bez jasne vizije šta bi zapravo bili ženska prava i slobode, i da je delovanje feminističkog pokreta, mada remodelirano, bilo najprogresivnije u časopisu Ženski pokret.

U trećem poglavlju Uloga časopisa u stvaranju normi i obrazaca, autorka ističe da su, pored primarno prosvetne uloge, časopisi imali i značajnu funkciju u pogledu profilisanja književnog ukusa. Ta arbitrarna uloga tekla je dvosmerno, kako u pravcu čitalačke publike, tako i pisaca. Slobodanka Peković objašnjava da je oblikovanje književnih obrazaca u velikoj meri uslovljeno usponom kritičke reči u Srbiji s početka 20. veka i ukazuje na uzajamni odnos časopisne politike i kritike koja je tom politikom neretko vođena. Uzajamnost ovog odnosa autorka ilustruje na primeru poezije Danice Marković i njenih kritičara, Jovana Skerlića, Velimira Živojinovića i Ksenije Atanasijević.

U poglavlju Tradicionalno ‒ moderno, evropsko ‒ nacionalno autorka prevashodno iz književnoistorijskog diskursa pruža detaljan presek kulturno-istorijskih prilika u Srbiji s početka 20. veka, prelomljen kroz prizmu istrajne dileme srpske kulture: opredeljenja prema tradicionalnom/modernom, odnosno nacionalnom/evropskom. Slobodanka Peković objašnjava da je problem razumevanja pojma modernog uticao na brojne isključivosti tadašnje intelektualne elite oko toga kakvo nasleđe treba unedriti i kakav smer treba odabrati a da to bude konstitutivno za kulturni i nacionalni život Srbije. Na jednom polu tog sukoba stoji rigidna, isključiva i beskompromisna figura Jovana Skerlića, njegovo utilitarno i etičko vrednovanje književnosti i umetnosti, dok su na drugom polu stajali njegovi neistomišljenici, zagovornici estetičkog principa u umetnosti, poput Velimira Živojinovića, Isidore Sekulić, Milana Marjanovića, Branka Lazarevića, A. G. Matoša, Tina Ujevića. Na zanimljiv način, koji otkriva istraživački duh i bogatu erudiciju, autorka relativizuje pojmove tradicionalno i moderno, etičko i estetičko, regionalno i univerzalno, demistifikuje kategorije „istine“ i „laži“ u umetnosti, čime pruža nove odgovore na neka odstarih pitanja epohe.

Poglavlje Kulturna periferija i centar ‒ selo i grad bavi se problemom distinkcije selo/grad, odnosno dihotomijom centar/periferija kao novimobeležjima razlike koju je epoha moderne uspostavila. Autorka ističe da je i književna produkcija s početka veka prihvatila ovu razliku i odredila se prema njoj prilikom profilisanja časopisne politike. Poseban osvrt pravi se na ženske časopise, koji su, prema rečima autorke, pokazali zanimljivu ambivalentnost kroz priloge podjednako namenjene kako gradskim, tako i seoskim čitateljkama.[5] Ovo poglavlje, između ostalog, nosi i obeležje komparativnog književnoteorijskog ogleda, u kom autorka kroz geokulturni model seosko/gradsko na konkretnim primerima uporedno analizira tretman junaka, sredine i jezika.

Poslednje poglavlje knjige Identiteti: različitosti i sličnosti predstavlja nadgradnju teorijskih postavki iz prethodna dva poglavlja. Iz pozicije teoretičarke kulture, u izrazito imagološkom ključu, Slobodanka Peković razmatra autoimagološke i heteroimagološke aspekte reprezentacija nacionalnih identiteta u srpskoj periodici s početka veka.

U drugom delu poglavlja iznosi se problem identiteta u odnosu prema ženama i njihovom stvaralaštvu. Zanimljiva je konstatacija da glavni časopisi književne produkcije, poput Srpskog književnog glasnika, nisu u odnosu na to da li je po sredi muški ili ženski autor tražili bilo kakvu kvalifikativnu meru vrednosti, i da su pojedini ženski časopisi, poput Posestrime, bili odaniji u čuvanju tradicije i poštovanju patrijarhalnih pravila. Naročito se ističe časopis Nova Evropa koji je u pogledu ženskog pitanja, zalaganja za ženska prava i rodnu ravnopravnost učinio više od većine ženskih časopisa tog vremena. Kao jedini ženski časopis s koherentnim ideološkim i propagandnim programom ističe se Ženski pokret. Autorka međutim ne osporava značaj ženskih časopisa s obzirom na to da se u njima problem identiteta i „drugog“ najzad uspostavlja, čime je i stvorena platforma za dalju emancipaciju i razvijanje feminističkih teorija.

Osim književnoistorijskog značaja predmeta koji se u studiji iznosi, ovu knjigu odlikuje i diverznost postupka, s obzirom na to da autorka nastupa kao književniistoričar, književni teoretičar, teteoretičar kulture, kada predmetu pristupa iz feminističkog i imagološkog ugla.