Knjiga Gendering Post-Socialist Transition: Studies of Changing Gender Perspectives otvara novu izdavačku seriju ERSTE fondacije koja je namenjena objavljivanju naučnih projekata u društvenom domenu. U njoj je prikazano devet istraživanja iz zemalja centralne i jugoistočne Evrope: Albanije, Bugarske, Makedonije, Hrvatske, Slovačke, Ukrajine, Mađarske, Rumunije, i regiona koji obuhvata Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru. Urednički cilj publikacije bio je analiza efekata strukturalnih promena koje nastaju posle pada komunizma 1989. na dominantne konstrukcija roda i rodnih uloga, i realne živote žena i muškaraca. Autorke i autori su imali slobodu odabira predmeta istraživanja, uz jedini uslov da tema bude nedovoljno istražena a rodno značajna u postkomunističkom političkom i sociokulturnom kontekstu date zemlje ili regiona. Slobodan izbor teme ističe se kao prednost u odnosu na većinu međunarodnih donatora, kritikovanih da određivanjem tema utiču i na oblikovanje društvenih realnosti u zemljama u tranziciji. Korišćena istraživačka metodologija kreće se od analize medijskih i kulturnih sadržaja i zvaničnih dokumenata, do kvantitativnih (anketnih) i kvalitativnih istraživanja-intervjua, fokus grupa, etnografije.

Sociološkinjama i istraživačicama u oblasti roda veliki broj tema biće dobro poznat – položaj žena u privatnoj i javnoj sferi, konstrukcije roda u medijima, popularnoj kulturi i na individualnom nivou, demografske politike i nacionalizam. Tako, tim autorki iz Slovačke daje kompleksnu analizu političke participacije žena u periodu komunizma, tokom „somotske revolucije“ i u periodu nakon revolucije do danas. U svim periodima prisustvo žena u politici je sve manje što su pozicije, odnosno nivo izbora, važniji. Autorke analiziraju različite faktore koji doprinose nižoj zastupljenosti žena kao i njihovoj nespremnosti da javno zagovaraju rodnu agendu. Između ostalog, reč je o negativnoj konotaciji feminizma za žene u politici i uopšte, kao i o ideji da postoje urgentnija i prioritetnija pitanja od rodne ravnopravnosti („rodna agenda kao luksuz zauvek?“). U njihovom radu potvrđuje se iskustvo da samo prisustvo žena u politici nikako ne vodi automatski osnaživanju žena i promociji rodne ravnopravnosti. Bútorová i saradnice dalje ukazuju na to kako, paradoksalno, u narodu postoji veća senzibilisanost za pitanje rodne nejednakosti kao i za prihvatanje i podržavanje žena u politici, što dokumentuju i analizom glasačkog ponašanja koje je dovelo do izbora prve žene za premijerku vlade. Autorke ističu kako njen izbor nije posledica kvota nego prepoznavanja političkog integriteta i stručnosti.

U radu autorke iz Ukrajine vidimo poznatu spregu demografske krize, nacionalizma, i promovisanja materinskog identiteta žene i njene odgovornosti za reprodukciju nacije. Iako je problem niskog fertiliteta postojao i u periodu real-socijalizma, tek u periodu tranzicije politička retorika počiva na očuvanju nacije i na vrlo eksplicitnom promovisanju tradicionalnih ženskih rodnih uloga.1 U Ukrajini, međutim, demografi zauzimaju aktivan kritički stav u odnosu na ovakvu politiku i zagovaraju alternativne pravce bazirane između ostalog na razgradnji rodnih uloga. Tome se pridružuje i autorka teksta, Tatjana Žurženkova, koja u zaključku ističe kako je jedini put za rešavanje problema depopulacije demografska politika koja gradi nove porodične modele zasnovane na ravnopravnoj podeli posla u privatnoj sferi i novim modelima maskuliniteta.

U knjizi su pokrenute i teme koje kod nas još uvek nisu u glavnom fokusu naučnih istraživanja ni feminističkih organizacija, kao što su beskućništvo, jednoroditeljske porodice, odnos lokalnog feminizma i realnih života žena, odnos roda i religijskih sloboda, oblast brige i staranja. Posebno se kao tema ističe socijalna ekskluzija i marginalizacija i njen rodni predznak. Tekst Lynette Šikić-Mićanović o beskućništvu u Hrvatskoj ukazuje na to da je ovaj fenomen nevidljiv i za državu i za naučnu zajednicu. Podaci o rodnoj specifičnosti uzroka, strategija prevladavanja i potreba beskućnica i beskućnika pokazuju da žensko beskućništvo odražava podređeni položaj žena u društvu.

Marina Blagojević govori o nevidljivosti samohranih roditelja u Srbiji, Crnoj gori i Bosni i Hercegovini, od kojih većinu čine žene. Jednoroditeljske porodice u regionu nisu rezultat slobodnog izbora, a uzroci su i u ovom slučaju rodno specifični. Samohrano roditeljstvo vidi se kao važno mesto za transformaciju ali i učvršćivanje tradicionalnih rodnih uloga. Tako, iz intervjua sa roditeljima i radnicima u nadležnim ustanovama vidimo kako očeve i majke društvo tretira drugačije, kroz prizmu snažnih rodnih stereotipa i predrasuda.

Posebno interesantan za feminističke autorke jeste tekst rumunskih istraživača u kojem se zagovara primena koncepta socijalne ekskluzije ne samo na marginalizovane grupe žena, nego na žene kao grupu. Ovde je reč o odsustvu sa tržišta rada, iz socijalnih mreža i zdravstvenog sistema, i to usled prevelike uključenosti u privatnu sferu. Mađarske autorke ističu da su rodne relacije u tranziciji određene savremenim tendencijama evropskih zemalja, specifičnim komunističkim nasleđem i kulturnom tradicijom. Istraživačice iz Mađarske smatraju da način na koji se u jednom društvu socijalno konstruiše rad na brizi, odnosno staranju,2 može da nam pruži valjan uvid u rodne odnose datog društva. Važnost društvenog konstruisanja staranja počiva i u tome što omogućuje uvid u sistem vrednosti datog društva. Analizirajući podatke anketnih istraživanja i zvanične statistike, Acsády i saradnice zaključuju da je briga konstruisana u rodnim terminima, odnosno da je i dalje "ženski" domen, bilo da je u pitanju profesionalan ili neplaćen rad, a da se briga naročito kod mladih slabo kotira u sistemu vrednosti. Autorke, međutim, ne ekspliciraju ulogu režima neoliberalnog kapitalizma u individualizaciji reproduktivnog rada i održavanju tradicionalnih rodnih uloga.

Kada je u pitanju odnos prema komunističkom periodu, rad albanskih istoričarki je posebno ilustrativan jer detaljno govori o rodnoj dimenziji položaja na tržištu rada, siromaštva, obrazovanja, religijskih sloboda i političkog aktivizma, podjednako obrađujući period real-socijalizma i period tranzicije. Pri tome, rodna nejednakost nije ista za sve žene, već je teža za žene sa lošijom startnom pozicijom u društvu. S tim u vezi, postavlja se pitanje heurističke vrednosti tretiranja žena kao homogene kategorije kada razmatramo rodne posledice tranzicije. Autorke se u radu bave i rodnom dimenzijom religioznosti.

O uticaju savremene zapadne kulture na rodne odnose čitamo u projektu iz Bugarske. U radu je osvetljena uloga medija i popularne kulture u (re)produkciji najkonzervativnijih tradicionalnih rodnih uloga koje su bile neprihvatljive u doba komunizma. U ovom slučaju, retradicionalizacija se odvija u sprezi sa novim definicijama femininosti i maskulinosti „uvezenim“ posle komunizma kroz zapadnu konzumerističku kulturu i kulturu slavnih. Neke od konkretnih manifestacija jesu seksualizacija žena što je fenomen nepoznat u doba komunizma, i razni drugi vidovi seksističkih i rodno stereotipnih poruka i likova u marketingu, TV i muzičkoj produkciji. Slavova i Kirova kao zabrinjavajuće ističu to što se najveći procenat mladih odraslih identifikuje sa ovim slikama, na primer, sa ženom kao ukrasom ili objektom želje, ili muškarcem koji je moćan, bogat i umešan u kriminalne radnje. Među ovim mladima upravo nailazimo na najkonzervativnije stavove po pitanju rodnih uloga. Takođe, paradoksalno je što se tradicionalne rodne uloge kao što je ženska uloga majke i domaćice opažaju u društvu kao „moderne“, „zapadne“, i oslobađajuće, zbog toga što nisu bile dozvoljene u vreme komunizma. U istom kontekstu, model žene ukrajinskog premijera, majke troje dece posvećene porodici i humanitarnom radu, smatra se reprezentacijom zapadnog modela žene istaknutog političara, nasuprot komunističkom modelu radne žene. 

Manjinski seksualni identiteti i njihove reprezentacije u politici, umetnosti, obrazovanju i medijima, glavni su fokus makedonskih autora sa Evro-Balkan instituta. Objašnjavaju kako su prava i vidljivost seksualnih manjina u Makedoniji slabija nego u drugim zemljama regiona, jer je glavni fokus političkih struktura, i makedonskih i albanskih, izgradnja nacionalnih identiteta. U tome procesu se neheteroseksualni i kvir identiteti vide kao direktna pretnja. Izvesni pomaci postoje, pogotovo u akademskoj sferi, ali van državnih ustanova. Takođe i u medijima postoji tendencija ka „normalizaciji“ ljudi homoseksualne orijentacije, mada ona nije praćena promovisanjem ljudskih prava za pripadnike LGBT zajednice, niti eksplicitnom kritikom negativnih stereotipa. Dimitrov i Kolozova na osnovu kvalitativnog istraživanja pokazuju razlike između homoseksualnih identiteta prema nacionalnosti, uzrastu i između gej i lezbesjkih identiteta, zaključujući kako je homoseksualni identiet diversifikovan i više relacioni nego esencijalan.

Širok raspon tema, zemalja i podataka ujedno je prednost i potencijalan nedostatak ove publikacije. Ona nudi višeslojno viđenje rodnosti tranzicije te obilje materijala koji domaćim autorkama i autorima različitih profila lako može postati inspiracija za sopstvena istraživanja i aktivizam. Takođe, bez obzira na raznorodnost predmeta istraživanja, ova knjiga omogućuje uvide u sličnosti sociokulturnih i političkih faktora u regionu, i njihovih rodnih posledica u različitim domenima. Njen nedostatak je u tome što su radovi na nivou studija slučaja te izostaje komparativna perspektiva. Kao podstrek za profesionalno povezivanje naučnika u regionu i zajednički rad na komparativnoj analizi sličnih fenomena, ova publikacija je izuzetno značajna. Ovakva analiza mogla bi voditi razvijanju sopstvenih eksplanatornih modela umesto nekritičkog korišćenja onih koji su razvijeni u zapadnom sociokulturnom i političkom prostoru, kao što sugerišu rumunske autorke. Pri tome je neophodno izbeći i prevazići podržavanje stereotipa o homogenosti postkomunističkih zemalja u kojima preovlađuje tradicionalno, implicitno pretpostavljajući postojanje ideala rodne ravnopravnosti u zemljama Zapada.3 Vreme je da se izađe iz ovakvog autoreferentnog okvira i da u budućim radovima fokus poređenja bude ne samo na prošlosti i komunizmu nego i na različitim zemljama i regionima u sadašnjosti.4 Tranzicija se ne dešava u vakuumu i eksplicitnija analiza patrijarhalnih efekata neoliberalnog kapitalizma doprinela bi realističnijem sagledavanju makrofaktora koji (re)produkuju rodnu.