Zbornik radova Teorije i politike roda, nastao na osnovu izlaganja sa međunarodnog naučnog skupa „Predstavljanje rodnih identiteta u književnostima i kulturama Balkana i jugoistočne Evrope“, okuplja tematski, metodološki i žanrovski raznovrsne tekstove. Od anglosaksonski koherentnih studija do esejistički angažovanih naučnih članaka, autorke i autori pokrivaju teme iz najrazličitijih oblasti: sport, politika, popularna kultura i muzika, film i pozorište, istorija mode i (u najvećoj meri) književnost. U metodološkom pogledu, tekstovi zbornika formiraju dijahronijski i sinhronijski slojevito polje (post)feminističke kritike, ginokritike, kulturalnih i rodnih studija, teorija maskuliniteta i kritičke analize diskursa. Praćen sadržajnim predgovorom, zbornik je podeljen u šest celina - Feministička čitanja ženskog autorstva, Medijska i kulturna politika u regionu, Nacija rod i modernizacija na Balkanu, Ukršteni identiteti, ili: da li je rod samo jedan?, Maskulinitet - tajni kontinent studija roda, Queer: da li je moguća drugačija kulturna i rodna politika? - čiji poredak posredno rekonstruiše i istorijski razvoj pojedinih teorijskih pravaca unutar rodnih studija.

Prva celina radova u pravom smislu reči predstavlja profesionalno i ozbiljno formulisan, fundamentalni okvir i anticipaciju svih kasnijih tekstova u zborniku. U njoj se teme pojedinačnih radova raspoređuju oko centralnog pitanja teorijskih modela ženskog autorstva pri čemu se kritički preispituje status ženskog autorstva u književnosti i umetnosti u Srbiji, odnosno regionu, ali se i afirmišu različite paradigme prevazilaženja dosadašnje marginalne pozicije ženskih umetničkih i stvaralačkih praksi. S tim u vezi, radovi Tatjane Rosić („Žena-pisac: kiborg u srpskoj književnosti?“), Vladislave Gordić-Petković („Rodni identitet u matrici žanra: ženska proza u Srbiji pre i posle dvehiljadite“), Biljane Dojčinović-Nešić („Nit(i) ili pomeranje preko granica kanonizovane prošlosti“), Jelene Petrović („Žensko autorstvo između dva svetska rata“) i Zorane Šijački („ Mačke ne idu u raj: značaj antologija ženske poezije za recepciju ženskog autorstva u javnosti“) pružaju kompetentan, otvoren i opravdano nedovršen nacrt za jedno sistematizovano proučavanje ženskog autorstva u Srbiji od početaka XX do prvih decenija XXI veka. Takvo proučavanje podrazumeva teorijski, politički i rodno (samo)osvešćeno preispitivanje patrijarhalnih i etnocentričnih narativa o ženskim i feminističkim pokretima između dva rata, pisanje istorije srpske ženske književnosti uz (pre)ispisivanje književnih i kulturnih kanona, i rad na novim antologijama savremene srpske proze i poezije. Na ovakav nacrt konceptualno se nadovezuju i zapažanja Dubravke Đurić („Poetsko, političko i autorefleksivno u postdramskim tekstovima Ivane Sajko i eksperimentalnoj pesničkoj praksi AŽIN-ove škole poezije“) i Andree Zlatar-Violić („Postfeminizam i suvremena hrvatska književnost“) dok primere preuzimaju uglavnom sa hrvatske umetničke i kulturne scene. Prvu celinu veoma funkcionalno zaokružuje tekst Ane Tomljenović - „Autorefleksivnost znanstvenog teksta“- zato što, na primeru žanra tzv. „autoetnografije i osobne kritike (personal criticism)“ razmatra mogućnosti i opasnosti upisivanja rodnog i autobiografskog diskursa u naučni tekst. I premda zaključuje da „autobiografičnost teorije ne podrazumijeva vjerodostojnost i autentičnost znanstvenog prikaza“, rad Ane Tomljenović iznova provocira pitanje o tome da li je i u kom obliku moguće postići upisivanje/brisanje roda unutar žanrova akademskog pisanja koje bi moglo da poljulja dosadašnje prakse i da nagovesti neke nove forme pisanja koje će se opirati dosadašnjim žanrovskim okvirima naučnog diskursa. Ukoliko je tako nešto moguće, onda bi pored kategorije roda bilo neophodno inkorporirati i drugačiju konfiguraciju kategorija tela i uma kao racionalnosti, sličnu onoj o kojoj govori Elizabet Gros (Elizabeth Grosz) u svojoj studiji Promenljiva tela.

Od radova druge celine zbornika[1] koji, uz problematizovanje reprezentacije rodnih i inih identiteta u vizuelnim i dramskim umetnostima, poseban akcenat stavljaju na čin komunikacije između dela i recipijenta, uslovljen psihološkim, klasnim, nacionalnim i ekonomskim činiocima, izdvojili bismo tekstove Jasne Koteske i Miška Šuvakovića. Na primeru reklama, novinskih tekstova i Diznijevog (Disney) filma o menstruaciji, Koteska predlaže da se u promišljanje poretka rodnih identiteta subkategorija sanitarnosti postavi kao novi „konceptualni alat“ kojim ćemo ispitivati probleme „viška“ i čistoće (čula, tela...). Miško Šuvaković se, s druge strane, u pregnantnom teorijskom diskursu lakanovske psihoanalize i razlike između optičkog i vizuelnog, okreće delima visoke umetnosti. Queer neodređenost u slikama Milene Pavlović-Barili ilustruje humorno-ironični potencijal pervertovanja rodnih identiteta, a skulpture Ane Bešlić otkrivaju „seksualnost kao događaj u materiji“ za razliku od skulptora jugoslovenskog modernizma koji su telo (žensko i muško) uvek alegorizovali u apstraktne koncepte poput majčinstva, patriotizma i trijumfa duha. Praksom i politikama reprezentacije u vizuelnim umetnostima bave se i autorke teksta „Temporary Heads: Notes on the Work of Nadezhda Oleg-Lyanova“, predstavljajući instalacije, u naslovu pomenute, bugarske autorke čiji se rad, nažalost, skoro ni na koji način ne povezuje niti se tumači u svetlu politika rodnih identiteta. Umesto rada, koji svojom dužinom ali i tematskom i problemskom širinom više podseća na belešku, bilo bi zanimljivije videti tekstove posvećene regionalnim ili jugoslovenskim autorima i autorkama poput Marine Abramović, Neše Paripovića ili Raše Todosijevića.

Tematika i analizirana građa treće grupe tekstova je uglavnom prostorno i vremenski ograničena na početak XX veka i modernizacijske procese u Srbiji i Vojvodini na šta upućuje i prvi rad, tekst Ane Stolić koji interpretira predstave o društvenim ulogama žene, detektujući njihovu (ne)vidljivost u političkim i kulturnim konceptima nacije početkom XX veka u Srbiji mada nedovoljno pažnje posvećuje tekstualnom i vantektualnom kontekstu proizvodnje tih predstava. Rad Katarine Mitrović, „Politika roda: luksuz i vizuelna kultura u Srbiji XIX veka“, pokazuje kako se u polju mode, ukrštanjem kategorija roda, nacije i klase profiliše i stabilizuje čitav raspon stereotipnih predstava: od žene-dame do raspusne žene i od muškarca heroja do dendija (feminiziranog muškarca). Vrlina ovog teksta leži i u njegovoj visokoj komunikativnosti, odnosno skladnom odnosu teorije, minuciozne interpretacije i kontekstualizovanog prezentovanja građe. Sličnom temom bavi se i Dragana Garić, mada njenom tekstu („Moda i emancipacija u ženskoj vizuelnoj kulturi Srbije i Vojvodine krajem XIX i početkom XX veka“) nedostaju završna sintetička zapažanja povodom brojnih pomenutih, zanimljivih primera iz ženske mode. U tekstu o Nečistoj krvi, Marija Grujić nudi inovativno, rodno senzibilisano čitanje teme seksualnosti kao kulturnog kapitala. Premda u analizi Sofkine seksualnosti kompetentno primenjuje pojam respektabilnosti ili pozicije ugleda, autorka ponekad isuviše insistira na konceptu granice, gubeći iz vida u kojoj meri Stankovićev narativni postupak omogućava stalnu transgresiju rodnih, klasnih i etničkih identiteta. Na kraju ove celine nalazi se rad Lade Stevanović koji kontrapunktira analizu aktivne uloge žena u pogrebnim običajima na Balkanu i literarno-antropološku interpretaciju teme zazidanosti iz narodne pesme Zidanje Skadra na Bojani.

Radovi zastupljeni u četvrtom delu zbornika se najviše odnose na književnoumetnička dela srpske i svetske književnosti,[2] i uglavnom nastoje da kroz dijalog naratološke analize i feminističkih, odnosno ginokritičkih čitanja teksta utvrde ne samo fluidnost granice između rodnih identiteta već i mogućnosti njihovog prevazilaženja. Najviše pažnje privlači tekst Tihomira Brajovića koji na fonu teorije pripovedanja Kete Hamburger (Käte Hamburger) i teorije performativnosti Džudit Batler (Judith Butler) analizira fenomen tzv. hibridne rodne identifikacije u novijim romanima južnoslovenskih književnosti. Na sličnom problemskom tragu je Magdalena Koh (Magdalena Koch) u tekstu „Naratološka transgresija ili srpski modernistički gender-diskurs u književnoj akciji (Milica Janković Ispovesti, 1913)“. Aleksandar Bošković se samo na rubovima rada posvećenog prozi Aleksandra Hemona dotiče pitanja roda, dok Tijana Tropin na školski način, unutar književne periodizacije Ilejn Šouvolter, analizira proces imaskulinizacije kod ženskih likova u romanima Svetlane Velmar-Janković, propuštajući pri tome da ozbiljnu pažnju posveti dekonstrukciji i rodnom čitanju drugih aspekata teksta: žanra, hronotopa, pripovedačkih postupaka i drugih. U ovoj grupi je i rad Dragana Boškovića („Životinje, politika, rod: Druga knjiga Seoba Miloša Crnjanskog“) koji postavlja pitanje o mogućem transcendiranju „humanističkog poimanja identiteta i rodno osmišljenog humaniteta“. Međutim, autor ne daje odgovor na ovo pitanje, i time, naprotiv, ostavlja mogućnost da analizu paralela između životinjskog i ljudskog sveta shvatimo kao potvrdu ontoloških temelja rodne razlike i opozicije muškost/ženskost. Poslednji rad u ovoj grupi predstavlja tekst Jelene Pilipović „Muške muze - fluktuacija rodnog identiteta u mom čitanju Platona i Vergilija“.

U petoj celini autori/autorke se kroz prizmu uglavnom visoke književnosti bave pitanjima dekonstrukcije muškog subjektiviteta i samopodrazumevanih predstava o maskulinitetu i patrijarhatu. Rad Zrinke Blažević predstavlja izvrstan primer preciznog balansa između teorije i primarne tekstualne građe, i novog čitanja subverzivnog potencijala hrvatske barokne književnosti, koje vodi računa o istorijskom, poetičkom i žanrovskom kontekstu XVII veka. Autorka uspeva da na planu žanra, forme, likova i pojedinih narativnih epizoda pokaže subverzivne domete i transgresivnost rodnih predstava u pesničkim zbirkama Nikole i Petra Zrinskog. Radovi Aleksandra Pavlovića („Herojski ideal i ’ženska strana’ u pesmama starca Milije“) i Stanislave Barać („O problemu maskuliniteta u prozi Marka Vidojkovića i Srđana Valjarevića“) ističu ambivalentnost (de)konstruisanja maskulinih identiteta te o njima uvek govore u množini uz punu svest o činiocima proizvodnje i recepcije teksta. Igor Perišić se dotiče intrigantnog pitanja interakcije diskursa homoseksualnosti i heteronormativnosti unutar kulturnog mejnstrima i njegovih periferija. Analizirajući priču o Simonu Sigetskom iz treće knjige Zlatnog runa Borislava Pekića i roman Staklenac Uroša Filipovića, Perišić pažljivo mapira fluktuacije koje postoje na liniji razlike off/mainstream homoseksualnog i heteronormativnog identiteta . Na kraju, retorički ubedljivo zaključuje da je Pekić „umetnički uverljivije uspeo da proživi dramu homoseksualnog identiteta […] za razliku od Filipovića koji je tu dramu dobrano zanemario opredelivši se za faktografsku repeticiiju potvrđivanja sopstvenih (za)datosti. Ko je sad tu zapravo mainstream, a ko off?“. Premda kompetentno postavljeno, poslednje pitanje nije dovoljno obuhvatilo istraživanja žanrovskog, društvenopolitičkog i ideološkog aspekta nastajanja i recepcije pomenutih dela, koja bi jasnije osvetlila složenost i mnogostrukost mainstream-ova i off-ova. Priča o Simonu Sigetskom je ipak „samo“ epizoda u sedmotomnom delu jednog kanonskog pisca, dok je Staklenac, iako percipiran kao srpski gej roman i kultna knjiga queer scene, proizvod složenog ukrštanja heteronormativnih diskursa i diskursa homoseksualnosti unutar jednog od mejnstrimova popularne kulture.

Poslednja celina zbornika počinje radom Dragane Todorović koja, na primeru pesama Seke Aleksić i Nedeljka Bajića Baje, odnosno nastupa i video spotova Milana Stankovića, ističe kako preuzimanje vizuelnih i verbalnih atributa queer i transrodnih identiteta (ne) doprinosi (de)konstrukciji politike heteronormativnosti. Nažalost, autorka propušta da se ozbiljnije upusti u pomno čitanje medijskog jezika konkretnih primera i kritičku interpretaciju njihovih diskurzivnih učinaka. Obimom sličan tekstu Dragane Todorović je i koautorski rad pod naslovom „Queer molitva: politička kultura i Evrovizija u Srbiji na početku XXI veka“[3] ali je ipak više usmeren na kontekstualizovanje i problematizovanje osnovne teme: mogućnosti i dometi aproprijacije popularnog kulturnog „fenomena“ na primeru pesme Molitva Marije Šerifović. Rad, takođe, dosledno i u skladu sa postavkama queer teorija, odbija da favorizuje i privileguje bilo koji od svojih zaključaka. Kada je u pitanju istraživanje eksploatatorskog ili aproprijacijskog potencijala popularne kulture, treba izdvojiti rad Mime Simić „Tako se kalio queer: celuloidna (r)evolucija na području bivše Jugoslavije“. Esejistički polemičan, živ i (auto)ironičan diskurs Mime Simić precizno dekonstruiše nove tendencije predstavljanja homoseksualnosti na srpskom, hrvatskom i bosanskom filmu, ali to čini uglavnom na planu analize zapleta i likova, dok ostali elementi filmskog jezika (režija, gluma, kostimografija, muzika, scenografija...) ostaju neistraženi. Međutim, Mima Simić ubedljivo razvija tezu da su, i pored sve veće vidljivosti teme homoseksualnosti, filmovi Fine mrtve devojke, Diši duboko i Go West ipak duboko prožeti zakonima heteronormativnosti.

Na kraju, iako deluje kao sekundaran i banalan podatak, trebalo bi iskreno pohvaliti fizičku ujednačenost zbornika: nijedan tekst obimom ne prelazi autorski tabak a neki su na čitaočevu žalost još kraći iako obrađuju značajne teme. Ovakva srazmera pojačava utisak o profesionalno obavljenom uredničkom poslu, implicira odgovoran odnos autora prema izboru i opsegu pojedinačnih tema, a što je najznačajnije doprinosi unutrašnjoj uravnoteženosti i dinamici zborničke publikacije kakvu ne srećemo dovoljno često u našoj akademskoj sredini. Uz sve sitnije nedostatke, Teorije i politike roda svojim kompleksnim metodološkim pristupom bude očekivanje da će u budućnosti biti još projekata koji će, na tragu ideje poslednjeg teksta zbornika - „Politička kritika kulture u Bosni i Hercegovini: ka drugačijem poretku“ (Damir Arsenijević) - inicirati nove i jačati postojeće „lokalne, regionalne i međunarodne mreže“, obnavljajući “istraživačku akademsku kulturu“.